De dood voor ogen

Als beheerder van het verenigingsgebouw Eben Haëzer van de hervormde gemeente te Ouddorp werd Cees Grinwis er frequent mee geconfronteerd. Bedroefde nabestaanden die hun verdriet vermengd zagen met allerlei praktische zorgen. Omdat de overledene vrijwel niets had geregeld. „De familie moet dan in anderhalf uur heel veel beslissen. Wat zetten we op de rouwkaart, plaatsen we een advertentie, welke kist kiezen we? Iedereen bemoeit zich ermee, ook de broers en zussen van de overledene. Waardoor bepaalde dingen soms anders gaan dan de eigen kinderen achteraf gezien hadden gewild. Dat kan onnodige wrijving geven. Of erger.
De invulling van de uitvaart is steeds vaker anders dan de overledene gewenst zou hebben. Ook dat had voorkomen kunnen worden, door wensen op dit gebied vooraf vast te leggen. „Vroeger had de begrafenisondernemer de totale regie. Dat is vandaag anders. De familie wil steeds meer zelf regelen en invulling geven aan het begrafenisgebeuren.
Grinwis beoordeelt die ontwikkeling niet louter negatief. „Het komt de rouwverwerking ten goede, maar tegelijk neemt de kans op uitwassen toe. Niet zo lang geleden werden hier door onkerkelijke familieleden aan een open graf gedichten voorgelezen waar de overleden moeder absoluut niet achter had gestaan. Maar ze had vooraf niets geregeld. Dan valt er weinig tegen te doen.

Losbladig document
Op grond van opgedane ervaringen stelde de arbeidsongeschikte Ouddorper een document samen dat zulke situaties kan voorkomen. Als het volledig is ingevuld, hoeven nabestaanden zich niet af te vragen hoe vader of moeder, broers of zussen het zouden hebben gewild. De kleding waarin de overledene moet worden opgebaard, inhoud en vorm van de rouwcirculaire, de uitvaartlocatie, de invulling van de rouwdienst, de bestemming van huisdieren, het is niet meer dan een greep uit de punten van het document. Waarbij Grinwis benadrukt dat zij die Laatste wil invullen ook rekening dienen te houden met de wensen van de eigen kerkenraad. „Hier in Ouddorp wordt grote soberheid betracht bij een uitvaart. Dat heb je als gemeentelid te respecteren. Zo wil de kerkenraad niet dat mensen bij het condoleren bloemen meebrengen naar het verenigingsgebouw. Het is heel pijnlijk als dat niet bekend is, en nabestaanden met een groot boeket voor de deur staan.
Sinds augustus zijn een kleine dertig documenten de deur uit gegaan, voor het merendeel naar relatief jonge alleenstaanden. Vullen ze hun Laatste wil zelf in, dan betalen ze 45 euro. Als ze het door Grinwis laten invullen, komen de uurkosten erbij. Door gesprekken met cliënten wordt de lijst gestaag langer. Omdat het een losbladig document is, zijn wijzigingen eenvoudig te verwerken. Laatste wil kan worden gekoppeld aan een handgeschreven, rechtsgeldig codicil, waarmee voorwerpen van relatief geringe materiële waarde aan bepaalde personen worden vermaakt.

Kosten
Het Ouddorpse echtpaar, nog geen vijftig jaar oud, weet precies van elkaar hoe ze de zaken rond de uitvaart geregeld willen zien. Daarmee zijn ze een uitzondering, weet Grinwis. Bij de doorsnee Nederlander overheerst struisvogelpolitiek of nonchalance. „Veel mensen hebben zelfs geen besef van de kosten van een uitvaart. Een eenvoudige begrafenis met alles wat erbij komt, kost al snel acht-, negenduizend euro.
In kerkelijke kringen zijn er ook die zich afvragen of het wel betamelijk is om over eigen dood heen te regeren. „Als mensen dat zo aanvoelen, zal ik hen niet bekritiseren, maar bijbels bezien zie ik geen bezwaren. Jozef liet voor zijn dood vastleggen wat met zijn beenderen moest gebeuren, vele jaren na zijn dood. Vooral wanneer kinderen anders zijn gaan denken, is het heel belangrijk dat je je wensen kenbaar maakt. Je kunt vandaag de wonderlijkste toestanden meemaken op een begraafplaats.
Tegelijk onderstreept de Ouddorper dat ook traditionele rouwgebruiken soms vreemde elementen bevatten.
„Zo was het hier vroeger niet de gewoonte dat jonge kinderen de overledene zagen. Terwijl het volgens ons juist goed is dat dat wel gebeurt.

Doodskleed
Orthodoxe joden hebben het wat dit betreft gemakkelijk. Bij hen liggen alle gebruiken en rituelen rond sterven en begraven vast. Specialist op dit gebied is rabbijn mr. drs. Raphael Evers, rector van het Nederlands Israëlitisch Seminarium in Amsterdam en rabbijn van de Joodse Gemeente in Rotterdam. Onlangs verscheen een heruitgave van zijn Geen bloemen, wel bezoek, over rouwverwerking vanuit de joodse theorie en praktijk. Een bewerking van de doctoraalscriptie die hij destijds schreef als sluitstuk van zijn studie klinische psychologie. De joodse opvattingen en gebruiken rond de dood werkte hij nog veel gedetailleerder uit in Moge uw ziel gebundeld worden.
De vaste voorschriften geven de nabestaanden volgens Evers een sterk houvast in de dagen van onzekerheid, rouw en verdriet na het overlijden van geliefden. „Je hoeft in die situatie niet van alles en nog wat te bedenken. Er is een duidelijk patroon. Dr. Arie Vrolijk, destijds mn begeleider bij het schrijven van de scriptie, was diep onder de indruk van de joodse rouwrituelen. Die voorkomen bovendien onenigheid binnen de familie over de invulling van de uitvaart. Die ligt vast. Het is maar een enkeling die dat als beklemmend ervaart. Ook veel liberale joden houden zich eraan. Zodra de dood in huis komt, worden mensen sterk traditioneel.

Religieuze symbolen
In tegenstelling tot de doorsnee Nederlander schuwen orthodoxe joden de confrontatie met de dood niet. „Als een familie rouwt, gaat in principe de hele gemeenschap op bezoek. Het is een verplichting. Daardoor word je van jongs af regelmatig geconfronteerd met de dood. Het is vanzelfsprekend dat je gaat condoleren, het is vanzelfsprekend dat je naar de uitvaart gaat.
Daarnaast zijn er de religieuze symbolen die een jood herinneren aan de komende dood. „De traditie eist dat we ons op Grote Verzoendag kleden in een kittel, het eenvoudige witlinnen kledingstuk waarin je ook na je overlijden wordt gehuld. Mannen krijgen daarnaast het gebedskleed mee in het graf. Wat betekent dat je tijdens het leven al regelmatig je doodskleed draagt.
De realistische visie op de dood stempelt ook de joodse uitvaart. „Geen muziek, geen bloemen, alleen een paar korte toespraken. Het gapende gat in de aarde is keihard. Het wordt niet omfloerst door een soort biljartkleed. De gemiddelde Nederlandse uitvaart toont juist een vlucht voor de dood. Er wordt zachte muziek ten gehore gebracht, de begrafenis is uitbesteed aan een ondernemer, de kist zakt automatisch. Wij doen alles zelf, met eigen handen. Van het wassen van de dode tot het graven en weer dichten van het graf.

Rouwen
Voor Evers is dat niet alleen een religieus voorschrift dat simpelweg dient te worden nageleefd, als psycholoog is hij ervan overtuigd dat het ook de rouwverwerking ten goede komt. „Veel mensen hebben geen zin in de Trauerarbeit, zoals de Duitsers die noemen. Rouwen is werken. Bij ons kun je niet om de rouwverwerking heen. De naaste familie is zeven dagen vrij, om de voorgeschreven rouw in acht te nemen. Elke dag komen er mensen langs, die spreken over hun relatie met de overledene. Om huishoudelijke zaken hoeven de nabestaanden zich niet druk te maken. Die worden door anderen overgenomen. De familie kan zich volledig concentreren op het rouwen.
Dat wordt nog versterkt door het snelle begraven, dat de joodse traditie vereist. Bij voorkeur binnen een dag. „Dat maakt de rouw werkelijker. Het leven hier op aarde is afgelopen. Zolang de dode opgebaard boven aarde staat, houd je de illusie dat hij of zij nog een beetje leeft.
Van commercie rond de dood heeft Evers een diepgewortelde afkeer. „Bij ons wordt alles door de Joodse Gemeente geregeld. Er is een groep die de zorg vanaf het overlijden tot het wassen van de dode op zich neemt. Voor het wassen hebben we een speciale groep mensen. De uitvaart gebeurt door het geheel van de Joodse Gemeente. Ik maak ook wel begrafenissen mee die door een begrafenisondernemer worden verzorgd. Dan hoor je dat gehandel aan. Wilt u een lintje van drie, van tien of van twintig euro? En muziek erbij, voor vijftig euro extra? In mijn ogen is dat een gruwel, als ik een bijbels woord mag gebruiken.

Gamaliël
Binnen het orthodoxe jodendom is er ook op dit terrein uniformiteit, dankzij de befaamde rabbi Gamaliël. „Vroeger was het ook onder ons de gewoonte dat rijken met veel meer praal werden begraven. Gamaliël, voorzitter van het Sanhedrin, vond dat ongepast en liet zich op sobere wijze begraven. Dat is vanaf dat moment traditie. Op de begraafplaats is er geen verschil tussen rijk en arm.
De grafrust is voor allen eeuwigdurend. „Ruimen is bij ons absoluut verboden. Als het door een overmachtsituatie toch gebeurt, worden mensen herbegraven. In Nederland beheert het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap alle joodse begraafplaatsen in plaatsen waar geen Joodse Gemeente is die deze taak verricht. Met het geld dat mensen betalen voor het lidmaatschap van de Joodse Gemeente worden ook de grafrechten bekostigd. Onze begraafplaats in Muiderberg is al bijna vierhonderd jaar oud. Die is op de Grote Verzoendag van 1642 gekocht van de befaamde P.C. Hooft.
De zorg voor de begraafplaatsen is een grote post op de begroting van de Joodse Gemeenten. Maar geen post die ooit ter discussie staat. „Die begraafplaatsen zijn voor ons heel belangrijk. Met Jom Kippoer of het joodse nieuwjaar trekken tienduizenden joden naar de graven van grote rebbes, om daar te bidden. We ontlenen daar kracht aan. En het bepaalt je bij de relativiteit van alles in dit leven.

Meer informatie over Laatste wil: fam. C. Grinwis, Preekhillaan 12, 3253 VJ Ouddorp, tel. 0187-683280, www.laatstewil.com
Geen bloemen, wel bezoek, door rabbijn R. Evers, is een uitgave van Kok, Kampen; 98 blz.; € 11,50; ISBN: 9043512478.

Vragen bij een kindergraf
Eind november stelde Arie Slob, parlementariër voor de ChristenUnie, de beperkte grafrust in Nederland aan de orde. Met name algemene kindergraven zouden niet na tien, maar pas met twintig jaar geruimd moeten worden. Nabestaanden kunnen ruiming van een algemeen graf voorkomen door te betalen voor verlenging van de grafrust of de aankoop van een graf, maar daar zijn forse kosten aan verbonden.
De snelle stijging van de kosten voor een koopgraf is volgens DELA, marktleider in de uitvaartbranche, voor een groeiend aantal mensen reden om te kiezen voor crematie. De gemiddelde kosten van een eigen graf (voor een periode van twintig jaar) liggen inmiddels boven de tweeduizend euro. Er zijn uitschieters naar ruim zevenduizend euro.
Op schriftelijke vragen van Slob aan minister Remkes van Binnenlandse Zaken antwoordde de bewindsman dat hij niet direct reden ziet om de wetgeving aan te passen. Wel zal bij de komende wetswijziging duidelijker dan nu worden aangegeven dat er twee soorten graven zijn. Daarnaast is het volgens Remkes een taak van de uitvaartbranche om heldere voorlichting te verschaffen, zodat nabestaanden een bewuste keuze maken.
Slob blijft van mening dat het niet zo kan zijn dat ouders die geen geld voor een koopgraf hebben na tien jaar geconfronteerd kunnen worden met de ruiming van het graf van hun kind. „Dat bezorgt hen opnieuw een grote emotionele klap. Daarnaast heeft hij de snel stijgende grafprijzen aan de orde gesteld. „Ik heb in het verleden in de gemeenteraad gezeten, dus ik weet uit ervaring dat gemeenten beducht zijn voor inmenging van de overheid bij zaken die onder hun verantwoordelijkheid vallen. Aan de andere kant mogen de verschillen in grafkosten niet zo groot worden, dat mensen in bepaalde gemeenten bijna gedwongen worden om voor crematie te kiezen. Dan is de rijksoverheid geroepen daar iets aan te doen. Vanzelfsprekend in goed overleg met de gemeentelijke overheden.

De sprake van een oude zerk
John Mastenbroek: „Teksten op grafstenen zijn meer dan eens voor anderen tot zegen geweest

Aan menig open graf klinken de plechtige woorden: Hier rust dit lichaam tot de morgen der opstanding. De werkelijkheid is in Nederland anders. Een algemeen graf kan al na tien jaar worden geruimd. Slechts weinigen bekommeren zich daarom. „Ook in de gereformeerde gezindte heerst bijna een dood-is-dood-cultuur.

Zijn inzet voor het onderhouden en in stand houden van predikantsgraven wordt niet door ieder gewaardeerd. Het is zelfs afgedaan als relikwieënverering. Toch is John Mastenbroek, voorzitter van Machpela, nog altijd overtuigd van nut en noodzaak van de in 2000 opgerichte stichting.
Aanleiding was de dreigende ruiming van het graf van ds. G.H. Kersten op de gemeentelijke begraafplaats Crooswijk in Rotterdam. Het familielid dat jaarlijks voor het onderhoud betaalde, was overleden. Zonder andere familieleden in kennis te stellen, wilde de gemeente Rotterdam overgaan tot ruiming. Wat op de valreep werd verhinderd door Mastenbroek, die er bij geval kennis van kreeg. Het graf is voor de maximale termijn aangekocht door de kerkenraad van de Gereformeerde Gemeente van Rotterdam-Centrum.
Ook het grafmonument bleef daardoor bewaard. „Een staande zwarte zerk, met ervoor een liggende zerk met daarop een opengeslagen Bijbel in wit marmer. Een geschenk van de gemeente Rotterdam-Centrum, die Kersten heeft gediend. Als het graf geruimd zou zijn, was het monument vernietigd. Ze gebruiken de vermorzelde zerken meer dan eens als terreinverharding. Grafstenen met teksten die meer dan eens voor anderen tot zegen zijn geweest.

Comrie
Het verwijt van heiligenverering acht Mastenbroek volslagen onterecht. Het werk van Machpela zou overbodig moeten zijn. „In Engeland en Schotland is het niet meer dan vanzelfsprekend dat de graven van onder ons bekende oudvaders er nog zijn. Maar bij de laatste restauratie van de Sint-Janskerk in Gouda is het gebeente van Comrie met dat van anderen door een bulldozer op een hoop geschoven en afgevoerd. Waar is het graf van à Brakel? Niemand die het weet. Het graf van Hellenbroek? Is er niet meer.
Dat geldt zelfs voor graven die zijn uitgegeven met een eeuwigdurend recht. Als de betaling stopt, eindigt ook de eeuwigheid. „Machpela wil proberen graven met kerkhistorische betekenis in stand te houden, wanneer er geen familie meer is die ervoor betaalt of wil betalen.
In de achterliggende vijf jaar liet de stichting het graf van de oud-gereformeerde ds. D.B. van Smalen in Rotterdam, de graven van de kruisdominees Mattheüs Keulemans en Abraham Verheij in Schoonhoven en dat van kruisdominee J. Juch te Harderwijk restaureren. De graven van Keulemans en Verheij zijn bovendien aangekocht. Momenteel worden voorbereidingen getroffen voor de restauratie van het graf van oefenaar Van Leeuwen in Schoonrewoerd. Aan de kerkrentmeesters van de PKN-gemeente te Gouda is gevraagd om in de Sint-Janskerk een plaquette aan te brengen op de plaats waar Comrie begraven is geweest.

Buskus
Door de beperkte financiële middelen zijn de mogelijkheden van Machpela begrensd. De inzet blijft beperkt tot graven van predikanten of oefenaars van bevindelijk gereformeerde signatuur. „Een vlootpredikant uit Assen vroeg onze inbreng bij de restauratie van het graf van J.J. Buskus, maar dat hebben we aan anderen overgelaten.
Zo mogelijk zoekt de stichting externe financiers, bij voorkeur kerkelijke gemeenten waar de desbetreffende voorganger met vrucht heeft gediend. Het verbaast Mastenbroek nog altijd dat ook binnen de gereformeerde gezindte zo weinig piëteitsvol wordt omgegaan met de laatste rustplaats van geliefden. „Veel graven liggen er onverzorgd bij. Ik vind dat onbegrijpelijk. Het is voor mij vanzelfsprekend dat ik regelmatig het graf van mijn ouders op Oud-Kralingen verzorg.
Ook in de gereformeerde gezindte heerst volgens de voorzitter van Machpela bijna een dood-is-dood-cultuur. Die soms wordt toegedekt met bijbelteksten. „Wat zoekt gij de levende bij de doden. Ik zóek de levende niet bij de doden, maar de Bijbel leert mij wel dat de Heere Zijn kinderen heeft gekocht met ziel en lichaam. Hij waakt over hun stof. Moeten wij het dan normaal vinden dat lichamen soms al na tien jaar door een bulldozer bij elkaar worden geharkt en in een knekelput geschoven, en dat grafzerken in stukken worden gehakt? Het Bijbelwoord dat de gedachtenis van de rechtvaardige tot zegen zal zijn, willen wij serieus nemen. Dat strekt zich ook uit tot hun graf. De wereld is ons hierin meer dan eens tot voorbeeld. Pim Fortuyn is met ere begraven, het gebeente van Winkler Prins is onlangs van Zeeland overgebracht naar het Groningse dorpje waar hij opgroeide. Uit respect voor de betekenis die hij heeft gehad. Hoe veel te meer zouden wij dan zorg moeten dragen voor de geheiligde graven van kinderen Gods, in het bijzonder Zijn knechten die getrouw het Evangelie hebben bediend.

Voor meer informatie: Stichting Machpela, Regentesseplantsoen 13, 2801 CK Gouda, tel. 0182-522658.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen