Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

POLITIEKE KRINGEN

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

POLITIEKE KRINGEN

8 minuten leestijd Arcering uitzetten

HET GEHEIM VAN SOESTDIJK

BINNENHOF - Het verhaal gaat dat premier Biesheuvel in 1973 rondgelopen heeft met het plan om kabinetsformateur Burger af te stoppen. Maar hij kwam tot de onaangename ontdekking dat dat boven zijn macht ging. Biesheuvel moest machteloos toezien hoe Burger - tegen alle weerstanden in - bleef aansturen qp een kabinet-Den Uyl.

Een „zittende" minister-president heeft geen invloed op het verloop van de formatie. Het is de koningin - het staatshoofd - die in tijden van kabinetsformaties een belangrijke rol speelt.

Hoe groot het koninklijk aandeel in een formatie is, weet slechts een handjevol ingewijden rond de troon. Voor de buitenwereld blijft het verborgen achter de sluier, die het , , geheim van Soestdijk" heet.

Degenen die wel eens een blik achter de schermen geworpen hebben zeggen dat koningin Juliana , , een tamelijk sterk persoonlijk stempel" op de kabinetsformatie drukt. Als schoolvoorbeeld geldt de formatie van 1972-'73. Het verhaal doet de ronde dat de koningin , , sterk geporteerd" was voor een kabinet-Den Uyl.

Door de PvdA in de regering te helpen hoopte zij een einde te maken aan de , , verwoestende" polarisatie, waar zij bijzonder verontrust over was. In terugkeer van de PvdA in het Catshuis zag zij een bijdrage aan het verminderen van de tegenstellingen en de radicalisering.

Daarom kreeg de PvdA'er Burger een formatie-opdracht hoewel politiek Den Haag een confessionele formateur verwachtte. Daarom ook heeft de koningin hem laten voortmodderen, terwijl het Binnenhof een reconstructie van het confessioneel-liberale kabinet-Biesheuvel onvermijdelijk achtte.

De koningin heeft bij formaties een vrij grote speelruimte. De kabinetsformatie is haar laatste , , eigen domein". Het formatiegebeuren onttrekt zich nog grotendeels aan de verantwoordelijkheid van de ministers en daarmee aan de controle van het parlement. De armslag van het staatshoofd is groter, naarmate de verkiezingsuitslag minder duidelijk is en de politieke adviezen van de fractieleiders meer uiteenlopen. Waar de grens precies loopt is niet duidelijk.

In 1956 is er nogal wat te doen geweest over een afwijkende beslissing van koningin Juliana. KVP-leidsman Romme maakte , , grote staatsrechtelijke bezwaren" tegen de benoeming van de PvdA'erLieftinck - bekend geworden als minister van financiën - tot informateur. De twee grote partijen van toen, de PvdA en de KVP, hadden AR-voorman Zijlstra, momenteel directeur van de Nederlandsche Bank, voorgedragen. Maar Zijlstra weigerde en Lieftinck kreeg tot ieders verrassing de opdracht. Dat schoot Romme in het verkeerde keelgat.

Romme's kritiek is gewogen ai te licht bevonden. Staatsrechtgeleerden zijn het er over eens dat de koningin de constitutionele vrijheid heeft om af te wijken van de adviezen als die niet nagenoeg gelijkluidend zijn.

De openheid rondom kabinetsformaties heeft de positie van het staatshoofd kwetsbaarder gemaakt. Voor de buitenwacht is nu meer zichtbaar wat achter het , , geheim van Soestdijk" schuilgaat dan vroeger. Met als gevolg dat er vandai^ de dag meer en sneller kritiek op de aanwijzing van een formateur of informateur is.

De laatste tijd gaat koningin Juliana dan ook veel voorzichtiger te werk. Zo bijvoorbeeld vorige week bij de benoeming van de informateurs Verdam oi Vrolijk. De adviezen verschilden nogal. PvdA en D'66 wilden dat Den Uyl de formatie zou afronden. Van Agt drong aan op de benoeming van een CDA-formateur. Eaarom moesten de drie fraktieleiders nog een keer op Soestdijk langs komen. De koningin wilde overeenstemming bereiken om bij voorbaat de kritiek op haar keus de wind uit de zeilen te nemen.

Haar keus is beperkt als alle partijen in de kamer één lijn trekken. Zo viel er aan de benoeming van Den Uyl tot kabinetsformateur op 1 juni van dit jaar niet te ontkomen. Bijna alle fraktieleiders uit de Tweede Kamer hadden hem voorgedragen.

Als er een patstelling op het politieke schaakbord dreigt te ontstaan, neemt de vrijheid van koningin Juliana om zelfstandig in te grijpen toe. Hoe meer formatie-pogingen mislukken, hoe groter de armslag van het staatshoofd wordt. In elke formatieimpasse, zo heeft oud-premier Drees eens geschreven, komt er een moment dat de koningin , , naar eigen inzicht een weg moet zoeken".

Dat geeft haar een manoevreerruimte, waardoor zij - als zij dat wil - de formatie in een bepaalde richting kan duwen en haar eigen voorkeur kan laten meespreken. Het l^t ook een zware verantwoordelijkheid op haar schouders. De koningin zal zich er van moeten vergewissen dat het kabinet waar zij op aanstuurt het beste voor het land is. In 1972-'73 had zij - als gevolg van een impasse op het Binnenhof - zo'n grote speelruimte. Haar keus viel toen in het voordeel van de PvdA uit.

In hoge staatsrechtelijke kringen wordt gezegd dat de koningin zich terdege bewust is van de , , maatschappelijke consequenties en uitstraling" van haar optreden in formatietijd. Met andere woorden: zij probeert binnen de haar toegemeten speelruimte een kabinet voor elkaar te brengen dat t^en de problemen is opgewassen en een brede steun onder de bevolking geniet.

Officieel heet het dat koningin Juliana , , boven de partijen" staat. Zelf heeft de koningin zich eens getypeerd als , , onpartijdige trechter waar alle adviezen in vloeien". , , Ik richt mij geheel naar de politieke adviezen en laat mij niet leiden door persoonlijke voorkeuren zoals wel eens van me verteld wordt", zei ze aan de vooravond van haar 25-jarig regerii^sjubileum in 1973.

Daarom is ook het verwijt van mr. Harm van Riel, de , , eminence grise" van de WD, dat de koningin in deze formatie blijk geeft van partijdigheid niet terecht. , , Soestdijk moet gerekend worden tot de zeer sterke krachten die aansturen op een kabinet van PvdA en OOA", zei hij vorige week. Misschien is dat wel zo. Maar niemand kan de koningin een verwijt maken dat zij de WD links laat liggen. PvdA, CDA en D'66 - tezamen een overgrote meerderheid in de Tweede Kamer - hebben onafgebroken laten weten te willen samenwerken. Er is in het parlement geen meerderheid voor een kabinet met de WD er in. Koningin Juliana doet niets anders dan het advies van de meerderheid opvolgen. ^bar volstrekte neutraliteit voor het staatshoofd is onmogelijk. De partij die door een bepaalde beslissing in de formatie buiten spel is komen te staan, zal er minder gemakkelijk in geloven dan de partij die er wel in slaagt tot het Catshuis door te dringen. Vandaar de klacht die bij tijd en wijle uit de WD opstijgt dat de koningin partij kiest voor de PvdA. Als koningin Juliana echt neutraal tegenover alle partijen zou staan, zou zij altijd moeten ijveren voor een , , nationaal kabinet".

De koningin heeft de bewegingsvrijheid bij kabinetsformaties te danken aan het ontbreken van enig grondwettelijk houvast. Over de formatie verschaft het Nederlands staatsrecht geen duidelijkheid.

Voor 1848 was het staatshoofd vrij naar eigen inzicht en voorkeur (, , naar welgevallen") ministers te benoemen. Na de invoering van het parlementaire stelsel is de koninklijke vrijheid een stuk beperkt. Hoofdregel is sindsdien dat een minister die niet het vertrouwen van het parlement geniet moet opstappen. Dit betekent dat voor er een nieuw kabinet aantreedt nagegaan dient te worden of de Tweede Kamer bereid is de ministersploeg te accepteren.

Hoe dat uitgezocht wordt, is een zaak van de koningin. De zittende ministersploeg blijft er buiten. De benoeming van een formateur of een informateur is de vrije keus van het staatshoofd. Er is geen minister aansprakelijk voor. Daarom had Biesheuvel in '73 geen machtsmiddelen om Burger onderuit te halen. Ook de Tweede Kamer had geen vat op hem.

Een verantwoordelijkheid van het zittende kabinet tegenover de Kamer voor het formatiegebeuren zou weinig zin hebben. Het parlement heeft ten tijde van kabinetsformaties nauwelijks machtsmiddelen om de regering te dwingen: de ministers zijn op dat moment demissionair. Zij hebben hun ontslag al aangeboden, maar blijven op hun post tot het nieuwe kabinet is aangetreden. In zo'n situatie heeft het parlementaire wapen om ministers naar huis te sturen veelvanz'nkrachtverloren.

Dit alles maakt dat de koningin een , , sterk persoonlijk stempel" op de kabinetsformatie kan drukken. Maar het betekent niet dat zij haar gang maar kan gaan. Voor een al te overheersende positie van het staatshoofd in het niemandsland tussen ministeriele verantwoordelijkheid en koninklijke rechten hoeft niemand te vrezen. De nieuwe Minister-President - ook als hij geen formateur geweest is - moet bij het eerste optreden van zijn kabinet in de Tweede Kamer verantwoording afleggen over het verloop van de formatie. Het parlement is altijd bevoegd «en kabinet waar het niet voldoende vertrouwen in heeft naar huls te sturen. Dat gebeurde in juli 1939 echt met het vijfde (en laatste) kabinet-Colijn. Dit kabinet strookte wel met de bedoelingen van koningin Wilhelmina, maar niet met de verhoudingen in het parlement. Reeds twee dagen na zijn beëdiging ging dit, , koninklijke" kabinet in de Tweede Kamer ten onder. Daarvoor zorgde een motie van RKSP-fraktievoorzitter Deckers, sindsdien treffend „kindermoordmotie" geheten.

Van Riel behoeft niet bang te zijn voor de zeer sterke krachten die achter het, , geheim van Soestdijk" werken.

Dit artikel werd u aangeboden door: Staatkundig Gereformeerde Partij

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 20 oktober 1977

De Banier | 8 Pagina's

POLITIEKE KRINGEN

Bekijk de hele uitgave van donderdag 20 oktober 1977

De Banier | 8 Pagina's