Oude brieven in nieuw jasje

Met de komst van de telefoon is de brief op haar retour geraakt. Wie nog eens rustig op z'n gemak oude brieven doorneust vraagt zich dan ook onwillekeurig af hoeveel waardevol materiaal verloren gaat in het telefoontijdperk.

Immers, het gesproken woord is zoveel vluchtiger, vergaat zoveel sneller dan het geschreven, aan het papier toevertrouwde woord. Het woord „toevertrouwd" heeft in dit verband trouwens een dubbele, diepere betekenis.

MONUMENTALE BRONNENUITGAVE

Eind vorig jaar verscheen bij Uitgeverij Wever in het Friese Franeker de briefwisseling tussen twee vooraanstaande anti-revolutionaire staatslieden die rond de eeuwwisseling en de jaren daarna toonaangevend waren in hun eigen kring en daarbuiten. Abraham Kuyper en A. W. F. Idenburg. Het boek, niet voor niets , , een monumentale bronnenuitgave" genoemd, bevat de letterlijke tekst van 148 brieven die over en weer werden gewisseld, dat is de (bewaard gebleven) correspondentie tussen de twee vermelde voormannen over het tijdvak 1893-1920. Gelukkige omstandigheid voor het nageslacht dat beide heren zo lang op zo grote afstand van elkaar verkeerden. De opzet en uitvoering van het standaardwerk is typisch Puchingeriaans.

Een overdadig notenapparaat dat in omvang de eigenlijke briefwisseling benadert, zo niet overtreft. Niet alleen verklarende op-en aanmerkingen vonden zo hun plaats, maar eveneens (citaten uit) niet minder belangwekkende brieven van en aan derden die persoonlijke en politieke omstandigheden nader verduidelijken. Daaronder vele brieven die Idenburg kreeg van en schreef aan zijn vrouw - zij was volledig ingewijd in talrijke staatszaken - die hier en daar minstens zo interessant zijn als het hoofdbestanddeel van het werk. Mede daardoor heeft het boek extra gewicht gekregen, letterlijk en figuurlijk.

GOEDE TROUW

Al evenzeer in overeenstemming met wat we van de historicus Puchinger gewend zijn is diens benadering van de ander die tegenover hem zit. Puchinger laat hem (of haar) volop aan het woord. Het vertrouwen dat hij zijn gesprekspartner schenkt - ook al is diegene reeds lang overleden - vormt de basis van goede trouw waarop de schrijver-samensteller verder werkt. Een eerlijke, milde beoordeling is daarvan het gevolg. We zien het in deze briefwisseling geïllustreerd ten aanzien van Kuyper en Idenburg in het bijzonder.

De eigenlijke brieven worden ingeleid door twee levensschetsen. Die van Abraham Ki'yper is terecht kort gehouden; zijn leven is al tijden geleden op verschillende wijze verhaald. Van Idenburg is daarentegen heel wat minder bekend. Logisch daarom dat op zijn persoon wat wijder wordt ingegaan. Achtereenvolgens kamerlid, minister van Koloniën, gouverneur van Suriname, gouverneur-generaal van Nederlands-Indië en opnieuw, zij het kort, minister van Koloniën, werd Idenburg door Kuyper geruime tijd gehouden als zijn opvolger in de ARP. De typering „politieke vertrouweling en vriend van Kuypers ouderdom" zegt veel.

Doch Kuypers wikken werd doorkruist door Colijn, niet in het minst echter door de opstelling van Idenburg zelf. In de allereerste brieven valt op hoe Idenburg zichzelf als totaal ongeschikt kwalificeert voor het ministerschap. Hij acht zichzelf onacceptabel en ziet tegen het ambt van minister op als tegen een enorme berg. Hij kon met recht zeggen deze taak niet gezocht te hebben. Sterker nog, hij verzette zich actief tegen de hem aangeboden post op het departement van Koloniën. Zo verliep het ook met andere verantwoordelijkheden die Idenburg kreeg te dragen. Hij zag zijn last niet licht en had het daardoor zwaar.

IN HET GAREEL

Op de avond van zijn eerste dag als minister schreef Idenburg aan zijn vrouw: „'k Ben vandaag voor het eerst weer in het gareel gegaan: had deze namiddag ministerraad. Ik zou liegen als ik ontkende dat ik met grootten tegenzin dit werk weer ter hand had genomen. Ik doe het omdat ik moet: zonder eenige illusie, zonder eenig program; ik kan niets en wil niets en weet niets, 'k Zal trachten naar buiten blijmoedig te kijken en van God blijmoedigheid, of als dat niet voor mij weggelegd is, berusting vragen." Als kamerlid had hij soortgelijke ontboezemingen gedaan: „'k Begin tot de conclusie te komen dat mijn tegenwoordige betrekking eigenlijk geen baantje is. Het is altijd door zenuwachtig werken en nooit klaar komen; en alles lijdt onder die drukte." Niettemin zwichtte Idenburg voor de druk die met name van buitenaf op hem werd uitgeoefend. Persoonlijke overwegingen maakte hij na ampel be- raad ondergeschikt aan de uitdrukkelijke wensen van anderen. Plichtsbesef won het van het gevoel van eigen onvolkomenheid, temeer daar de voor Idenburg hoogste gezagsdrager in het land, koningin Wilhelmina zelf, aandrong bij en op Idenburg.

HARE MAJESTEIT

Hiermee raken we aan een niet oninteressant staatkundig punt: de rol van de vorst(in) in ons constitutionele bestel. Altijd is volgehouden dat de invloedsmogelijkheden van de vorst liggen in tijden van kabinetsformatie en in persoonlijke verhoudingen. Welnu, een tipje van deze sluier wordt opgelicht. Het blijkt dat de nog zeer jonge koningin bijzonder op Idenburg gesteld was, hetgeen aanwijsbare invloed heeft uitgeoefend op Idenburgs leven. Kuyper heeft dit nooit helemaal kunnen accepteren. Als „vriend en broeder" van Idenburg kon hij het niet zetten dat deze zich uiteindelijk meer gelegen liet liggen aan de wil van Hare Majesteit dan aan hemzelf. Toen al was het een publiek geheim dat de betrekkingen tussen Wilhelmina en Kuyper koel, ja afstandelijk waren.

KUYPER ONGENAAKBAAR

De zeer dominante Kuyper had een aantal karaktertrekken die hem voor zijn omgeving bij tijd en wijle ongenaakbaar maakten. Idenburg wist daar steeds doorheen te breken. Tegen de scherpe oordelen over de staatsman die zijn einde zag en voelde naderen nam Idenburg stelling, ongeacht of zijn vrouw dan wel anderen zich dat oordeel aanmatigden. Die oordeelvellingen zijn daarom niet minder mals. Een paar voorbeelden. De Savornin Lehman over Kuyper: ... de grootste toneelspeler dien ik op politiek gebied heb ontmoet." Idenburgs vrouw tekende de bejaarde leider als volgt: > , •. .hij wil alles naar zijn hand zetten endenkt dat zooals hij 't wil ook Gods wil is."

De velen die met Kuyper overhoop lagen, waaronder de jongere, aankomende generatie pohtici, als mr. Th. Heemskerk, mr. A. Annema en mr. P. A. Diepenhorst, deden soortgelijke ervaringen op met Kuyper in zijn nadagen.

Idenburg, die zelf ook de nodige reserves ten aanzien van Kuyper ontwikkel­ de, stelde daartegenover echter steeds weer opnieuw het vele goede en positieve dat Kuyper, die hij vrijwel zonder uitzondering aanschreef met „Hooggeachte Doctor en vriend" bewerkt had en nog bewerkte. Een geboren verzoener.

Vanzelfsprekend had Idenburg ook een open oog voor Kuypers fouten en gebreken. Doch dit weerhield hem er niet van de band met de „Geweldige" warm te houden en hartelijk. Door het persoonlijke en het zakelijke zorgvuldig van elkaar gescheiden te houden was Idenburg als geen ander in staat om Kuyper te wijzen op diens feilen. Maar wel op een hoogstaande manier!

BELANGWEKKENDE EPISODE

Waaraan ontleent de briefwisseling nu haar waarde? Drieërlei grond is zeker aan te voeren. Vooreerst wordt een blik vergund in een belangwekkende episode uit onze vaderlandse parlementaire geschiedenis. Vanuit verschillende en verschillender invalshoeken. We krijgen inzicht in de gebeurtenissen die zich afspeelden in de boezem van de ARP juist in een periode waarin de aflossing van de wacht plaatsheeft. Kuyper, de man die samen met de ARP groot werd, moet met lede ogen aanzien dat zijn macht tanende is en anderen, jongeren, zich naar de plaats toewerkten waar hij altijd had gestaan en volgens hemzelf het alleenrecht op had: de voorgrond. Kuypers opvolging werd geregeld ondanks Kuyper. In zekere zin tragisch voor de „grand old man".

Tegelijkertijd leren we iets van de koloniale geschiedenis van ons land. Indië, de groene gordel van smaragd, is onlosmakelijk met de persoon van Idenburg verbonden. Was Indië er niet geweest, de correspondentie ware nimmer tot stand gekomen in de vorm waarin ze nu te boek staat. De zorgen rondom de „Buitenzorgschen troon" leggen dan ook onevenredig veel beslag op de beschikbare briefruimte. De correspondentie toont hoezeer ook „zij die in hoogheid zijn gezeten" het vaak erg moeilijk kunnen hebben en in alle eenzaamheid (naar de mens gezien) hun beslissingen nemen.

GROOTS-EN KLEINHEDEN

Tenslotte worden we ingewijd in de groots-en kleinheden van twee antirevolutionaire grootheden. De openhartigheid van de gedachten die gewisseld werden levert een blik op in het zieleleven van Kuyper en Idenburg. Beiden putten hun kracht uit een onwankelbaar geloof, dat is de geest die door alle 148 brieven waait. Het geloof dat er Eén is die alles leidt en bestuurt. Een stelregel die Idenburg in bedrukkende tijden en bij moeilijke vragen altijd toepaste op zijn leven was: „Als je ooit op een tweesprong wordt geplaatst, en het is niet heel duidelijk welke van de twee wegen Gods weg is, neem dan dien, welke het meest tegen vlees en bloed ingaat: je hebt dan de meeste kans om de goede keuze te doen." Na lezing van het boek kan geconcludeerd worden dat in ieder geval Idenburg zich in zijn beslissingen heeft laten leiden door deze hem door zijn vader op het sterfbed nagelaten raad. Briefwisseling Kuyper-Idenburg. Wie over vele uren, veel guldens en over veel belangstelling voor onze parlementaire historie beschikt mag de boekhandel niet verlaten zonder dit uitstekend verzorgde boek gekocht te hebben.

Naar aanleiding van: Briefwisseling Kuyper-Idenburg, Uitgeverij Wever te Franeker, samengesteld door J. de Bruijn en G. Puchinger, 1985, prijs: ƒ 95, - .

M. de Bruyne.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen