Buiten onze grenzen

PROBLEMEN VOOR GORBATSJOV

Een bekend historicus schreef eens over de „taaiheid, de hardnekkigheid van de geschiedenis". Hij bedoelde dat de gevolgen van de verleden gebeurtenissen meespelen en zichtbaar worden in de eigen tijd. De politieke ontwikkelingen die wij nu meemaken zijn historisch belast. Dat betekent tegelijk dat voor een goed verstaan van die ontwikkelingen kennis van het verleden onmisbaar is. En hoe dringt zich anno 1990 het verleden in alle „hardnekkigheid" aan ons op! Zowel de gebeurtenissen rond beide Duitslanden als de ontwikkelingen in het Sovjetimperium drukken ons met de neus op het verleden. Een „late afrekening" met de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog en de ontstaansfase van de Koude Oorlog. Zo kwam de vrijheidsdrang van de Litouwers in een stroomversnelling toen de Sovjet-Unie vorig jaar zomer voor het eerst toegaf dat er wel degelijk geheime protocollen geweest waren bij het niet-aanvalsverdrag dat de Sovjet-Unie in 1939 sloot met nazi-Duitsland. Daarmee werd in feite tegelijk toegegeven dat het pure machtspolitiek van de Sovjet-Unie was die in 1940 Litouwen ertoe bracht om Sovjet-republiek te worden.

GEHEIME PROTOCOLLEN

In de geheime protocollen kwamen Duitsland en de Sovjet-Unie in 1939 een verdeling van Oost-Europa in invloedssferen overeen. Als gevolg van deze geheime afspraak bezette de Sovjet-Unie al snel na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog de West-Oekraïne, het westen van Wit- Rusland en de Poolse provincie Vilnius. Enkele weken later al moesten ook de Litouwers de gevolgen van de geheime afspraak tussen Hitler en Stalin ondervinden. Stalin dwong Litouwen een verdrag van wederzijdse bijstand te tekenen. Bij dit verdrag moest Litouwen vier Sovj et-garnizoenen op zijn grondgebied toelaten. Als „lokkertje" had Stalin de teruggave van Vilnius aan Litouwen tot onderdeel van het verdrag gemaakt. Litouwen kon in een Europa waar de oorlog was uitgebroken van geen enkel land hulp verwachten. Een halfjaar later, de militaire bases van de Sovjet-Unie op Litouwens grondgebied waren ondertussen ingericht, begon Moskou te klagen over agressie tegen de Sovjet-militairen. Elk bewijs hiervoor ontbrak vanzelfsprekend, maar de Sovjet-Unie ging voort met zo de spanning op te voeren. Spoedig volgde een ultimatum waarin het aftreden van de Litouwse regering werd geëist. Verder moest Litouwen een onbeperkt aantal Sovjet-militairen op zijn grondgebied toelaten. Er werd nu een regering gevormd waarin de communisten de sleutelposities kregen. In juli 1940 volgden „verkiezingen" waarbij voor elke parlementszetel maar één kandidaat werd gesteld. Hierna vonden op grote schaal arrestaties van tegenstanders plaats en op 21 juli viel voor een zelfstandig Litouwen het doek: het nieuwe parlement besloot in een uur tijd om Litouwen uit te roepen tot Soyjet-Republiek.

VRIJHEIDSSTREVEN

Al in januari 1989 hield de Litouwse Vrijheidsliga een manifestatie die door zo'n tienduizend mensen werd bijgewoond. Bij een door deze organisatie georganiseerd congres werd een dokument opgesteld met de titel: „Vrijheidshandvest van de geknechte naties van de USSR". En vorig jaar zomer vormden meer dan een miljoen men­ sen een zeshonderd kilometer lange menselijke keten die de hoofdstad van de Baltische republieken met elkaar verbond. Dit ter nagedachtenis van de vijftigste verjaardag van de ondertekening van het niet-aanvalsverdrag tussen de Sovjet-Unie en Duitsland. De vrijheidsbewegingen in de Baltische republieken eisten erkenning van hun status als, , bezet gebied" en wensten te praten over een beëindiging van de bezetting door de Russen. In diezelfde zomer van '89 werd de Litouwse Democratische Partij opgericht, waarna spoedig andere partijen volgden. Het partijprogramma riep op tot „het scheppen van een parlementaire democratie als eerste stap op weg naar het herstel van een vrij en onafhankelijk Litouwen".

Het centrale comité van de Communistische Partij in Moskou waarschuwde dat „het virus van nationalisme de regio op de rand van de afgrond had gebracht". De hele zaak raakte daarna in een stroomversnelling die ons bracht tot de huidige „patstelling" tussen het „zelfstandige" Litouwen en de Sovjet-Unie van president Gorbatsjov. Ook hier dringt zich de „historische belasting" weer op. In de achterliggende vijftig jaar hebben de Russen een politiek van „russificatie" gevolgd ten opzichte van de Baltische republieken. Duizenden Russische immigranten verhuisden naar deze gebieden. In Estland vormen de Russen nu een derde van de totale bevolking en in Letland heeft van de 2, 6 miljoen inwoners slechts 55% de Letse nationaliteit. Dit gegeven brengt grote spanningen met zich mee als anno 1990 gesproken wordt over onafhankelijkheid. Vorig jaar zomer werd in Estland een nieuwe kieswet aangenomen die bepaalde dat kandidaten bij de verkiezingen tenminste tien jaar in Estland gewoond moesten hebben. Zo wilde men de „russificatie" van Estland tegen gaan. Hoewel na hevige protesten vanuit Moskou deze bepaling uit de nieuwe kieswet werd geschrapt, tekent het wel de spanningen die in de Baltische republieken zijn ontstaan tussen de oorspronkelijke bewoners en de grote Russische minderheidsgroepen. Zo werd in Litouwen door deze zich bedreigd voelende groep in de achterliggende maand de toegang tot het parlement bestormd en een proteststaking in de industrie georganiseerd.

Terecht typeerde een commentator de situatie daar als: „Litouwen is als een kauwgom in een paardestaart, onthechting zonder schade gaat langzaam en doet pijn..."

KOERS VAN HET WESTEN

Ondertussen staat het Westen voor de vraag welke politieke koers moet worden gevolgd ten opzichte van de ontwikkelingen in het Sovjet imperium. Opvallend was het aarzelen tussen enerzijds een pragmatische machtspolitiek, gericht op een geleidelijke ontwikkeling, en anderzijds een democratische „getuigenispolitiek". Voor dat laatste koos in eerste instantie de Amerikaanse Senaat toen ze op 1 mei protest aantekende tegen een voorgenomen handelsverdrag tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Men wilde ondertekening van dit voor de Sovjet-Unie gunstige verdrag koppelen aan het afzien van een boycot tegen Litouwen door de Sovjet-Unie. President Bush wist uiteindelijk de Senaat ervan te overtuigen dat de beoogde koppeling tussen ondertekening van het verdrag en het gedrag van de Sovjet-Unie inzake Litouwen op dit moment niet zou werken. Verschillende westerse staatslieden kiezen met hem voor een meer pragmatische aanpak waarbij steun aan Gorbatsjov centraal staat. In hem ziet men de man die de reusachtige problemen binnen het Sovjet imperium kan beheersen. Zo merkte de Amerikaanse president op: „Een machtsovername zou een terugslag betekenen voor het hele proces van verandering". Ook de Franse president Mitterand maakt zich de laatste tijd sterk voor dit standpunt. Gorbatsjov moet met het oog op zijn binnenlandse machtsbasis waar mogelijk worden ontzien. De brief die Mitterand samen met de Duitse bondskanselier Kohl schreef aan de Litouwse president Landsbergis is vanuit dit uitgangspunt geschreven. In het openbaar vermaanden zij hem om tot nader order wat rustiger aan te doen gezien de grote belangen die op het spel staan.

Het komt erop neer dat Litouwen zijn vrijheidsstreven maar even moet vergeten vanwege de anders te wankel wordende machtsbasis van Gorbatsjov en de grote gevolgen die een machtswisseling in de Sovjet-Unie kan hebben voor de verhoudingen in Europa.

„BRANDENDE LUCIFERS..."

De binnenlandse positie van president Gorbatsjov ziet er op dit moment ook allesbehalve rooskleurig uit. Het was zijn bedoeling om met het oog op de stagnerende economie de bevolking te activeren. Daarop was zijn politiek van perestrojka en glasnost gericht. Het blijkt nu steeds duidelijker dat het onmogelijk is dat tot stand te brengen en tegelijk de machtspositie van de Communistische Partij buiten schot te houden. In de verschillende Oostbloklanden is de Communistische Partij al ter zijde geschoven, maar in de Sovjet-Unie beheerst ze nog steeds de politiek. Maar er wordt langs verschillende kanten aan de machtsbasis van de partij, en daarmee aan de machtsbasis van Gorbatsjov, geknabbeld. Bovendien maakte het fluitconcert tijdens de één mei parade in Moskou duidelijk dat Gorbatsjovs populariteit onder het volk naar een dieptepunt is gezakt. Begrijpelijk als we bedenken dat de toestand van de Sovjet-economie telkens weer nog slechter blijkt te zijn dan werd verondersteld. Een verder bewandelen van de „democratische weg" zou zijn positie niet meer versterken, maar in tegendeel wel eens zijn val kunnen betekenen.

Met het wegvallen van het communisme als leidende ideologie steekt steeds sterker het nationalisme de kop op. Het uiteenvallen van het Sovjet imperium lijkt niet meer te keren en de vraag is alleen nog: hoe lang gaat het duren en wat zal eruit voortkomen? Er gaan nu zelfs al stemmen op, waarvan die van Boris Jeltsin de belangrijkste is, om de Russische Sovjetrepubliek, de grootste en machtigste van de vijftien Sovjet-repubheken, tot een zelfstandige macht te maken.

Er zou dan een nieuw Unie-akkoord moeten worden opgesteld op basis van vrijwillige overeenstemming tussen de vijftien Sovjet-republieken. Deze ontwikkeling, die een grote steun zou zijn voor het streven van de Baltische republieken, zou de machtsbasis van Unie-president Gorbatsjov uithollen.

Verder wordt er in het westen nogal eens gepubhceerd over een mogelijke staatsgreep vanuit het leger. Het is duidelijk dat het leger de laatste jaren weinig reden heeft om tevreden te zijn. Te denken valt o.a. aan de aftocht uit Afghanistan, de dienstweigering van veel Balten en Georgiërs, en de ontslagen die zeker zullen vallen als door de huidige ontspanning in Europa het Sovjet-leger kan inkrimpen. Ook heerst in legerkringen grote ongerustheid over de „bressen" die in de verdedigingslinie zullen vallen als bijvoorbeeld de Baltische republieken onafhankelijk zullen worden.

Al met al een kluwen van problemen voor Gorbatsjov en het is maar de vraag of hij nog in staat moet worden geacht ze te beheersen en in goede banen te leiden. Volgens een aantal deskundigen is de Sovjet-Unie dichtbij een revolutie die het einde zal betekenen van de heerschappij van de Communistische Partij. De gevolgen daarvan kunnen moeilijk worden overzien en allerlei speculaties brengen ons niet verder. Dat Gorbatsjov zelf beseft hoe de situatie ervoor staat, bewijst zijn opmerking in oktober vorig jaar tegen journalisten dat zij de glasnost misbruikten om „brandende lucifers rond te strooien in een land dat veel weg heeft van een enorm benzinevat".

Zo balanceert Gorbatsjov tussen zijn beoogde verbetering van de doodzieke Sovjet-economie en zijn streven daarbij de leidende rol van de Communistische partij in stand te houden. Een journalist gaf de situatie in de Sovjet- Unie weer met het volgende beeld: „de kar rolt van de helling en de rem waar Gorbatsjov op trapt is roodgloeiend."

Leusden

Drs. H. Lenselink

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen