Studiecentrum · Wat is (postmoderne) waarheid?

Heeft u zich wel eens afgevraagd hoe het toch komt dat veel politieke debatten, maar ook andere discussies, nooit tot een einde komen? U herkent het waarschijnlijk wel. Gesprekken of discussies die eindigen in algemene vaagheden als: 'Dat is jouw mening, ik denk daar anders over, maar even goeie vrienden'. Zulke gesprekken dienen vaag, maar vooral ook tolerant van aard te zijn. Het is in zulke situaties niet gepast om met een aanspraak op de waarheid aan te komen. Dat blijkt bijvoorbeeld als politici zich ergeren aan de waarheidspretenties van vertegenwoordigers van protestants christelijke partijen.

De oorzaak van zulke eindeloze discussies is dat er twee fundamenteel verschillende v^aarheidsbegrippen met elkaar botsen. Onze waarheidsclaim is gebaseerd op een transcendente notie. Dat wil zeggen dat onze waarheidsclaim is gefundeerd in hetgeen boven onze menselijke en verstandelijke waarnemingen uitgaat.Wij zijn immers van mening dat De Waarheid niet van menselijke maar van Goddelijke oorsprong is. Zij die buiten De Waarheid staan hebben echter een volledig ander waarheidsbegrip. In dit artikel wil ik daarom stilstaan bij dat andere (postmoderne) waarheidsbegrip.

Griekse oudheid

De zoektocht naar waarheid, door de Grieken in de Oudheid'zekere kennis' genoemd, is al zeer oud. In de filosofische beschouwingen van Plato, Aristoteles en Socrates ligt sterk de nadruk op de fundamenten en het wezen van menselijk kennen. De waarheidsvraag die Pilatus stelt ("Wat is waarheid"; Johannes 18: 38) is een voorbeeld van dit Grieks-Romeinse denken over waarheid. Pilatus stelt eigenlijk dat de waarheid niet kenbaar is. In dat opzicht verschillen Pilatus en de hedendaagse postmoderne mens niet met elkaar Ook de postmoderne mens is, na een lange zoektocht naar waarheid, tot de conclusie gekomen dat waarheid voor ons mensen niet kenbaar is. Er is echter wel één groot verschil tussen Pilatus en het postmoderne denken. Pilatus en de Grieks-Romeinse filosofie met hem stellen nergens dat er dus niet één evidente waarheid bestaat. Zij stellen alleen dat die waarheid voor ons mensen niet of nauwelijks kenbaar is. Het postmodernisme stelt daarentegen dat de waarheid niet kenbaar is omdat zij niet bestaat. In het postmodernisme is afgerekend met het begrip waarheid.

De Verlichting

Het postmodernisme is een geestesstroming die voortkomt uit het ge­ dachtegoed van de Verlichting. De Verlichting wordt gezien als de moderniteit en het postmoderne is in die zin dus letterlijk post (dat wil zeggen na) het moderne. Het postmodernisme is de radicalisering van het verlichtingsdenken. De Verlichting bracht de breuk tot stand tussen religie en wetenschap. Tot de tijd van de Verlichting werden waarheidsaanspraken gedaan op grond van wat gezaghebbende bronnen (in de eerste plaats de Bijbel, maar ook antieke filosofen en Kerkvaders) zeiden. Gods Woord was niet langer het referentiekader van menselijk denken, maar de mens zelf. De rede nam de plaats in van de godsdienst. Empirie (het verzamelen van kennis door menselijke waarneming) en rationaliteit werden de steunpilaren van het denken. Zintuiglijke waarneming werd de basis voor waarheidsclaims. Allerlei experimenten, theorieën, hypothesen en onderzoeksmethoden moesten het menselijke kennen (op basis van zintuiglijke waarneming) vervolmaken. Er werd gestreefd naar de ontdekking van allesomvattende wetmatigheden, waarmee de mens alles zou kunnen verklaren. Zelfs historici deden verwoede pogingen om te komen tot wetten en allesomvattende theorieën met betrekking tot het geschiedkundig proces. De communistische en liberale ideologieën stelden dat zij de hele geschiedenis konden verklaren. De pretenties van de wetenschap kenden geen grenzen.

Waarneming niet altijd betrouwbaar

Aan het einde van negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw begon zich gaandeweg een sceptische onderstroom te ontwikkelen tegen dit idee van maakbaarheid. Filosofen, maar ook historici, vroegen zich steeds meer openlijk af of de fundamenten van de moderne wetenschap wel zo solide waren als wel werd beweerd. Alleen al het probleem van de betrouwbaarheid van de zintuiglijke waarneming gaf grote problemen. In het dagelijks leven doet dit probleem zich ook wel eens voor.Twee getuigen van één enkele gebeurtenis kunnen wel twee verschillende verhalen vertellen en tot verschillende conclusies komen. Dit probleem staat in de wetenschapsfilosofie bekent als het waarnemersperspectief. Bovendien stelden filosofen als Heidegger, Foucault en Gadamer dat alle ons bekende wetenschappelijke wetten gefundeerd zijn op empirie (zintuiglijke waarneming) en dus behept zijn met het waarnemerprobleem. Zij stelden dat wetten pas echt wetten zijn als alle individuele gevallen waargenomen zijn en zij niet in strijd zijn met de desbetreffende wetenschappelijke wet. Het is echter onmogelijk om alle individuele gevallen waar te nemen omdat mensen gebonden zijn aan tijd en ruimte. De voornoemde filosofen stelden dan ook voor om niet van wetmatigheid, maar van een hoge graad van waarschijnlijkheid te spreken.Waarschijnlijkheid is echter niet hetzelfde als zekerheid of waarheid. De wetenschap levert volgens hen dan ook geen wetten, maar hooguit werkhypothesen op.

Zwarte raven

Een voorbeeld kan dit verduidelijken. We stellen bijvoorbeeld dat de uitspraak'alle raven zijn zwart' een wetenschappelijke wet is. Als ik dan in mijn tuin een raaf zie, dan kan het niet anders zijn dan dat deze zwart is. Dat is immers wetenschappelijk aangetoond.Vraag blijft dan wel op grond waarvan dat is aangetoond. Hoeveel raven moet de onderzoeker eigenlijk gezien hebben om te kunnen spreken van een wet? Is de waarneming van 10, 100, 1000 of 10.000 raven die zwart zijn voldoende om een wet te onderbouwen? Echte zekerheid kunnen we immers pas echt hebben als de onderzoeker alle op aarde bestaande raven heeft gecontroleerd op hun zwartzijn. En waarneming van één enkele witte of bruine raaf maakt de hele wet waardeloos. Postmoderne filosofen stellen dat het dus onmogelijk is, daar de mens in tijd en ruimte beperkt is, om alle individuele gevallen te beoordelen. De stelling dat alle raven zwart zijn, is dus op zijn best zeer waarschijnlijk en daarom niet meer dan een werkhypothese. Het postmodernisme weet duidelijk te maken wat de zwakke plek is van het modernistische empirische denken.

Een ander probleem was het leggen van oorzakelijke verbanden. De post- moderne filosofen betogen dat het modernisme veel te snel overgaat tot het leggen van causale (oorzakelijke) verbanden. In het modernisme v/ordt verondersteld dat als twee verschijnselen zich steevast na elkaar voordoen, er dan een oorzakelijk verband bestaat. Schematisch kunnen we dat weergeven met de formule: als A dan volgt B.A is dan de oorzaak en B het gevolg. Maar kan dat bewijzen dat het één een gevolg is van het ander? Of kan er ook sprake zijn van een toevallige samenloop van omstandigheden? Laten we het onwaarschijnlijke geval nemen dat steeds als ik in de tram zit alle vrouwen in die tram blauwe ogen hebben. Is er dan een oorzakelijk verband aangetoond tussen mijn in-de-tram-stappen en het hebben van blauwe ogen? Het zij u duidelijk, er is dan geen oorzakelijk verband. Immers, als mijn moeder in die tram had gezeten (wat feitelijk niet waar is, want op het platteland zijn niet zoveel trams en zij komt ook nooit in Den Haag) dan zou zij ook blauwe ogen moeten hebben en die heeft ze nu net niet.

Franz Ferdinand

Bovendien verschillen de opvattingen over oorzaak en gevolg ook al naar gelang het waarnemersperspectief verschilt. Het maakt nogal verschil of we aan een arts, een omstander of aan een historicus vragen wat de oorzaak geweest is van de dood van aartshertog Franz Ferdinand van Oostenrijk in 1914. De arts zal beweren dat het binnendringen van de kogels in het lichaam van de aartshertog de oorzaak zijn geweest van zijn dood. De omstander daarentegen zal zeggen dat de man die op de aartshertog schoot de oorzaak is van zijn dood.Terwijl de historicus zal beweren dat het nationalisme van de Serviërs en de opgelopen spanning tussen Servië en Oostenrijk-Hongarije de oorzaak is van de gewelddadige dood van de Oostenrijkse troonopvolger.

Verstand blijft over

Het postmodernisme heeft duidelijk laten zien dat de modernistische wetenschapstheorie niet houdbaar is. Het postmodernisme heeft door middel van fundamentele twijfel aan en kritiek op alle wetenschappelijke kennis de weg gebaand voor, ja waarvoor eigenlijk? Het enige wat door het postmodernisme overeind wordt gelaten is de ratio (menselijk verstand). In die zin is het postmodernisme een erflater van de Verlichting. Het postmodernisme heeft het modernisme met haar eigen wapen, de rede, bestreden en verslagen.Als alleen de rede overblijft en verder niets met enige zekerheid vastgesteld kan worden, waarmee moet dan het ontstane gat gedicht worden? Welnu, en dan komen we weer aan het begin van het verhaal, de waarheid bestaat niet. Niets is zeker, alles is relatief. Er valt dus helemaal geen gat op te vullen, want er is gewoon niets. Het enige wat bestaat zijn de rede en de taal.

Hoezo de taal? Het begrip waarheid bestaat alleen binnen de taal van mensen.Want, zo redeneert de postmoderne mens, waarheid kun je niet aanraken en dus bestaat het begrip waarheid alleen maar in de taal. De uitleg van de tekst (en dat kan van alles zijn) is het enige dat een wetenschapper kan doen. Een verhaal kan immers logisch zijn of onlogisch. Het enige dat we dus kunnen beoordelen is of een tekst wel logisch in elkaar steekt. De werkelijkheid kunnen we immers niet afdoende beschrijven en begrijpen (problemen van het waarnemersperpectief, wetten zijn niet te bewijzen, oorzaak en gevolg zijn niet aan te tonen). Langs deze weg is men ertoe gekomen om te stellen dat er niet één, maar een heleboel waarheden zijn die naast elkaar kunnen bestaan. Elke relatie tussen een uitspraak en de werkelijkheid kan immers betwist worden. Het zal duidelijk zijn dat op deze manier het begrip waarheid inhoudsloos is geworden. Op deze manier kan iedereen zijn eigen waarheid hebben. En laten we dan ook alstublieft tolerant blijven ten opzichte van elkaar. Want wie zegt mij dat de waarheid van een ander beter is dan die van mij? Als postmodern mens kom je niet verder dan de conclusie dat de waarheid van die ander en je eigen waarheid anders zijn. En dat moet toch kunnen als tolerante mensen onder elkaar.

Botsing met christendom

Het behoeft nu geen betoog meer dat het waarheidsbegrip van het postmodernisme niet anders kan dan botsen met het christelijke waarheidsbegrip. Het grote probleem is echter dat als je echt postmodern bent het ook niet meer uitmaakt of de ander dat niet is. Ik bedoel dat consequente postmodernisten zelfs geen probleem hebben met het feit dat anderen wel geloven en vasthouden aan één waarheid. Dat is immers maar een mening en dat is nu eenmaal de waarheid waar die christenen in geloven. Met zulke mensen kun je niet eens meer fatsoenlijk een discussie voeren. Dan kun je haast nog beter halve postmodernisten hebben. Die vinden namelijk dat alle waarheden naast elkaar mogen bestaan, behalve de waarheid dat er maar één waarheid is. Kijk, dan heb je tenminste nog iets om over te discussiëren. Maar verder even goeie vrienden?

E. Bosma

medewerker Studiecentrum SGP

"Wetenschappelijke uitspraken kunnen niet gerechtvaardigd worden met een beroep op de persoonlijke overtuiging of het eigen inzicht, maar moeten gefundeerd worden op controleerbare feiten en logische argumentatie."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen