Boekbespreking · Eerlijk duurt het langst!

Veel mensen weten nog precies waar ze waren toen ze het nieuws op die zesde november 1978 hoorden. Dieper én van groter hoogte was nog nooit een Nederlands politicus gevallen. Aldus één van de terechte constateringen van de promovendus Bouwman in zijn proefschrift over het politieke leven van Willem Aantjes (pag. 3 16). De dag er na werd de persconferentie die Aantjes hield door de radio rechtstreeks uitgezonden. Ademloos volgden we die in de propvolle docentenkamer van het College Blaucapel te Utrecht, waaraan ik toen ais conrector verbonden was. We schortten er de bel die het einde van de middagpauze zou aankondigen toe op.

Ouderavonden

Velen waren zeer emotioneel getroffen, te meer daar we de kinderen van het gezin Aantjes als (oud-)leerlingen kenden. De jongste zoon Arend zat nog op school. Alle drie, Wilna, Klaas en Arend, mag ik tot mijn oud-leerlingen rekenen. Aan hen, zo goed als aan moeder -die onze ouderavonden trouw bezocht- en vader, bewaren we in dit opzicht goede herinneringen.

Aantjes benadrukte dat hij niet bij de (Waffen-)SS was geweest, maar dat hij zich via een aanmelding voor de (Germaanse) SS aan de tewerkstelling in Duitsland had onttrokken; in de veronderstelling dat hij, eenmaal terug in Nederland om daar als SS-er te worden opgeleid en ingezworen, wel de benen zou kunnen nemen. Een wellicht 'aanvechtbare', maar gezien de omstandigheden toch 'oirbare' weg, die hij na de oorlog "niet voortdurend aan de grote klok had gehangen" omdat hij wist dat de letters SS "een wereld van afschuw, emoties en verwonderingen oproepen" die elk begrip voor zijn motieven in de weg zou staan.

"Ik ontken niet", aldus resumeerde Aantjes, "dat er vele elementen in mijn oorlogsperiode zijn waarin van wankelmoedigheid sprake is geweest. Dat heb ik ook nimmer ontkend; dat ik moeite heb gehad het ware karakter van de Duitse bezetting snel en goed te doorzien; dat ik zeker aanleiding tot misverstanden heb gegeven, als ik dat zware woord mag gebruiken; tot een vorm van schizofrenie, zoals ook bij vele anderen in hun hele oorlogshouding niet miskend kan worden. Ik ben niet fout geweest. Ik heb fouten gemaakt.Waar ik ze gemaakt heb, heb ik geprobeerd me aan de gevolgen daarvan te onttrekken. Er kan terecht aanmerking gemaakt worden op mijn gedragingen, maar er is geen sprake van misdragingen." Aldus enkele weergegeven citaten uit de persconferentie (pagina's 322 en 323).

Bergrede

Duidelijk was, eigenlijk voor iedereen, dat hij na de consternatie, opgeroepen door deze onthullende feiten, terug moest treden uit de politiek. Er was ongelofelijk veel aan vooraf gegaan. De heer Bouwman neemt ons in zijn proefschrift op meeslepende wijze mee naar de levensgeschiedenis van deze bevlogen politicus, die vooral door zijn redevoering op een voor het CDA-inwording cruciale partijvergadering, een redevoering die voortborduurde op de bekende Bergrede van de Heere Jezus zoals die wordt weergegeven in het Bijbelboek Mattheüs, velen binnen het CDA maar zelfs daarbuiten aan zich had verplicht. Men wist zich aangesproken en geïnspireerd, het werkte samenbindend en motiverend.

De vaart kwam er in, doof voor de fundamentele en kritische kanttekeningen die iemand als ds. H.G.Abma in onze partij blijkens zijn eerstvolgende partijrede op één en ander aan weergegeven en gebruikte accenten had.Aantjes werd door velen beschouwd als de "meest geloofwaardige, oprechte, integere en sympathieke fractievoorzitter van het Binnenhof" en was recordhou­ der voorkeurstemmen.Velen zullen zich met mij nog levendig herinneren hoe hard de klap aan kwam. Onthutst, gedesillusioneerd, beledigd.

Het zeer gedocumenteerde proefschrift (een pil van ruim 400 pagina's) leest als een trein. Het houdt je vast, zeker als je velen die ten tonele worden gevoerd in en rond het parlement persoonlijk goed hebt gekend. Het geeft ook een aparte dimensie aan het tijdvak parlementaire geschiedenis dat er in aan de orde komt. Het is totaal onmogelijk om een korte weergave te geven van wat in het boek 'De val van een Bergredenaar' wordt geboden. Ik volsta met een enkele impressie.

Dijkdorp

Op een steenworp van elkaar geboren -de heer Aantjes in 1923 te Bleskensgraaf en ik in het aangrenzende dijkdorp Sliedrecht- en in een zeer vergelijkbaar kerkelijk en geestelijk klimaat opgegroeid, moet ik begrip hebben voor de overwegingen die indertijd leidden tot het gaan werken in het thuisland van de bezettende macht. Dat moet ik te meer daar de oprichter en het meest vooraanstaande kamerlid van de SGP in de voor-oorlogse tijd, de in onze partij nog altijd gewaardeerde ds. G.H. Kersten, een houding tegenover de Duitsers in nam die zich vanuit dezelfde overwegingen laat verstaan. Het geestelijke milieu van de Gereformeerde Bond in de Nederlandse hervormde kerk heeft diepe sporen getrokken in de Alblasserwaard. Op voor mij herkenbare wijze worden de jeugdjaren van de heer Aantjes in dat licht beschreven en voor zover aan de orde ook verklaard.

De heer Aantjes kwam als een vertegenwoordiger van die stroming de ARP-Tweede Kamerfractie binnen. In deze fractie was hij aanvankelijk van de behoudende soort.Allengs groeide hij daarvan weg, onder anderen beïnvloed door de moderne theologe Dorothee Sölle, en op enig moment helemaal enthousiast gemaakt door de op drift geraakte professor H.M. Kuitert (bepaald geen gids in orthodox gereformeerde theologie), om uiteindelijk dé verpersoonlijking te worden van een politiek ideaal voor een vleugel in de ARP die op radikale en in het politieke klimaat van zijn dagen daardoor vaak progressieve profiel koos tegenover de wat we zijn gaan noemen centrum-rechtse politieke krachten.

Op leerzame wijze wordt in het boek inzicht gegeven in deze persoonlijke ontwikkeling temidden van voor de christelijke politiek turbulente tijden. De voor christen-politici compromitterende problematiek van de apartheid in Zuid-Afrika; de intense discussies over de kernwapens; de kwestie van een wettelijke regeling voor abortus provocatus. De strijd voor een door Aantjes CS. begeerde formulering van de grondslag voor het nieuwe CDA, een fusie van KVP, CHU en ARP. De confrontatie van de christelijke fracties met de hang naar de macht die de socialistische voorman Den Uyl dreef, die dan ook niet aarzelde waar hij kon de christelijke gesprekspartners op hun nummer te zetten, iets wat hem uiteindelijk lelijk opbrak.We kunnen het allemaal gedocumenteerd met bronnenmateriaal nalezen.

Ten top

Al lezend en herlezend, hebben enkele zaken die in het proefschrift worden beschreven, mij wel verbaasd! Waarbij ik er dan van uit ga dat een dissertatie een wetenschappelijk verantwoorde en dus in hoge mate correcte en betrouwbare weergave is van (nagetrokken) feiten en dat in onderscheiding van de daaraan verbonden en tijdens de promotieplechtigheid verdedigde conclusies, die uiteraard voor rekening zijn van de promovendus.

Allereerst de gang van zaken na de oorlog, toen allerlei instanties bezig waren voor de zuivering van onze samenleving van mensen waaraan in verband met de oorlog en de houding tot de bezettende macht iets negatiefs mee was of zou (kunnen) zijn. Ik ben niet bevoegd te oordelen, maar het komt nogal rommelig over door een -misschien in de omstandigheden van die dagen heel niet te vermijden- gebrek aan communicatie en vergelijk van bestanden en gegevens, waardoor incidentele en min of meer'toevallige' contacten beslissend lijken te kunnen zijn geweest.

Vervolgens de verbetenheid waarmee enkele oud-klassegenoten van Aantjes de ontwikkeling van zijn loopbaan nauwlettend volgden en hem op diverse momenten jaren na de oorlog daar­ in hinderden, met inschakeling van derden. De laatsten waren bijna altijd gezaghebbende mensen, die er óf ook eigenlijk niet goed raad mee wisten óf oordeelden dat er te weinig aan de hand was om op te treden, althans aan één en ander publiek consequenties te verbinden. Het moet dan toch wel diep hebben gezeten bij betrokkenen.

Waarom dat zo was én bleef, ook toen de jaren verstreken en er ondubbelzinnige "tegenprestaties" ten behoeve van de samenleving door betrokkene waren geleverd, is niet goed in te leven anders dan door je zo goed mogelijk te verplaatsen in de emoties die voor oorlogsgetroffenen aan die donkere periode van onze geschiedenis blijven verbonden. Waar eindigt terechte verbolgenheid en begint rancune?

Een punt van totaal andere strekking dat mijn verbazing opriep, is dat de opkomst van de RPF, toch wijkplaats voor verontruste Anti-revolutionairen, geheel buiten de beschrijving van de voor de ARP relevante verwikkelingen blijft. In mindere mate geldt dat voor de alternatieven die er reeds lang waren in de SGP en het GPV. Uiteraard was en ben ik er nieuwsgierig naar hoe deze kleinere politieke partijen in de beschreven episode uit de parlementaire geschiedenis in het kamp van de ARPers zijn beleefd. Daarover jammer genoeg geen woord. Natuurlijk staat deze vraag aan de zijlijn van het promotieonderzoek, maar toch!

Standaard

En dan tenslotte nog een reactie op het omschreven gedrag van de heer Aantjes zelf. Een grote mate van zorgvuldigheid is vereist.We belijden immers niet maar zo de hoge norm en standaard van het negende gebod van de Decaloog! Waarbij het gaat over jezelf en je naaste, je oordeel over elkaar voor het Aangezicht van een alwetend God.

Laat ik het zó mogen zeggen. Gedurende het lezen van het relaas in het boek waren er diverse momenten dat ik dacht: "Kom Willem, zeg nu gewoon en meteen klip en klaar alles over hoe het werkelijk is gegaan en is geweest". Hij moet toch hebben aangevoeld waarop het allemaal vast zat, 'politiek dier' die hij was en is. Eerlijk immers, duurt het langst. Het had dan waarschijnlijk alle­ maal zo heel anders gegaan. Om iemand na zoveel jaren van een bewust aangenomen houding van oneerlijkheid te betichten, gaat me te ven Dat is ook niet meer nodig noch relevant.

Een harde en tegelijk indringende les is wel dat een politicus in zeker opzicht publiek bezit is.Wat hij doet en of laat, zegt of niet zegt, wordt niet zelden collectief gewogen. De media hebben in dat proces een onafwendbare rol. Dat is ook wel indringend gebleken, toen door een uiteindelijk ongelukkige samenloop van omstandigheden de kwestie die het (vermeende) oorlogsverleden van de heer Aantjes was gaan uitmaken, in een welhaast onbeheersbare stroomversnelling met nogal wat onzorgvuldigheden kwam.

De wereld van de politicus heeft ontegenzeggelijk harde kanten, op het meedogenloze af soms. Dat blijkt ook wel bij de aanhoudende en naar het mij voorkomt te lang volgehouden pogingen van een verongelijkt ex-kamerlid om eerherstel, rehabilitatie te bereiken. Dat hij deze uiteindelijk voor een belangrijk deel kreeg, vormt een verhoudingsgewijs gelukkig einde aan een halve eeuw omspannende levensgeschiedenis met pijnlijke momenten. Die'afloop' zij hem en degenen aan wie hij zich verbonden weet vergund.

Van der Vlies

n.a.v. Roelof Bouwman, De val van een bergredenaar U'rtgeverij Boom, Meppel 2002, 439 pagina's, prijs € 25-

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen