Tweede Kamer · Onorthodoxe variant¹

Vorige week vrijdag om twee uur 's middags kwam de SGP-fractie in de Tweede Kamer in vergadering bijeen. Een unicum. Normaal gesproken vergadert de fractie altijd op dinsdagochtend om de Kameragenda en de politieke actualiteit door te nemen. Dat de SGP-fractie dit keer ook op een vrijdag bijeenkwam, vond zijn oorzaak in het bijzondere feit dat de formatie van het CDA- PvdA-kabinet de donderdagavond ervoor was vastgelopen. Dat feit, en de gevolgen ervan voor de posities van de partijen en een mogelijk toekomstig kabinet, inclusief de SGP, was afgelopen vrijdag dan ook het belangrijkste agendapunt van die bijzondere vergadering.

Coalitieland

Nederland is een coalitieland. Het kiesstelsel dat in 1917 werd ingevoerd en waarvan een van de hoofdkenmerken is de evenredige vertegenwoordiging, maakt dat alle stemmen tot hun recht komen en in de Tweede Kamer gehoord kunnen worden. Gezien de verscheidenheid in de Nederlandse bevolking, levert dit in de vaderlandse volksvertegenwoordiging een bont palet aan partijen op. Geen daarvan is tot op heden in staat gebleken om op eigen houtje een meerderheid te behalen. Met als gevolg dat er na de verkiezingen altijd tussen twee of meer partijen moet worden onderhandeld over de formatie van een nieuw kabinet. De politieke geschiedenis leert dat dat dikwijls een lastig karwei is.

De SGP staat bekend als een gouvernementele partij. Dat wil zeggen: de SGP-fractie in de Tweede Kamer ziet het als haar taak om ieder kabinet op haar daden te beoordelen. Los van de politieke kleur en samenstelling moeten alle voorstellen en beleidsdaden getoetst worden aan onze eigen beginselen en ons eigen program(ma).'

Deze onbevangen en constructieve grondhouding heeft de SGP-fractie er echter nimmer van weerhouden om, als dat nodig was, bij tijd en wijle fundamentele kritiek te leveren en daar in het stemgedrag ook uiting aan te geven. Zelfs wanneer een kabinet of een individuele bewindsman daar van tevoren het 'onaanvaardbaar' aan had verbonden, en dus met aftreden dreigde, weerhield dat de SGP-Kamerfractie er niet van om, wetend wat de gevolgen zouden zijn, tóch te stemmen zoals men zich had voorgenomen.Voor de eventuele consequentie van een crisis ging de SGP dus niet uit de weg. Zo stemde de SGP-Tweede Kamerfractie in 1958 voor het amendement-Lucas, als gevolg waarvan het vierde kabinet- Drees ten val kwam. En in de in de parlementaire geschiedenis befaamde nacht van Schmelzer stemden de SGP'ers voor de motie die de doodsteek betekende voor het kabinet-Cals.

Nacht van Kersten

Sterker nog, ook ds. Kersten bracht een kabinet ten val. In de nacht van 10 op 11 november 1925 dienden ds. Kersten en ds. Zandt (de laatste zat amper drie maanden in de Kamer) bij de behandeling van de begroting van Buitenlandse Zaken een amendement in om de Nederlandse gezantschapspost bij hetVaticaan op te heffen. Instandhouding van het gezantschap werd door de SGP "een krenking van het calvinistisch karakter van het Nederlandse volk" geacht. Met de indiening van het amendement legde het SGP-duo een bom onder het eerste kabinet-Colijn, bestaande uit christelijk-historischen, anti-revolutionairen en Rooms-katholieken. Die bom ontplofte de volgende middag, toen het amendement met steun van coalitiepartner CHU werd aangenomen. Daarmee was de val van Colijn een feit.^

Maar of de coalitie van protestanten en Rooms-katholieken daarmee ook was gebroken? Feit is dat die coalitie na '25 nooit meer de oude werd. De vier maanden durende politieke crisis die na de nacht van Kersten ontstond, een record voor die tijd (koningin Wilhelmina had om uit de politieke impasse te komen ten einde raad nota bene een geheime formatie-opdracht moeten verstrekken!), wees daar ook op. Maar Kerstens hoop en verwachting dat'Rome' en 'Dordt' voortaan niet meer samen zouden optrekken, kwam niet uit. Het kabinet-De Geer dat in maart 1926 aantrad, telde opnieuw enkele Rooms-katholieke ministers in zijn midden. De Coalitie was geknakt, doch niet gebroken.

Advies aan Hare Majesteit

Niettegenstaande de staatkundige spelregel 'wie breekt, betaalt', is de SGP geen enkel moment daadwerkelijk be­ trokken geweest bij de oplossing van deze kabinetscrisis. Het was voor de oorlog ook nog niet de gewoonte dat, zoals nu wel het geval is, de fractievoorzitters van alle in de Kamer vertegenwoordigde partijen, door de koningin werden geraadpleegd. De eerste SGP'er die in de hoedanigheid van formatie-adviseur bij Hare Majesteit op de stoep stond, was ds. Zandt in 1946. Sindsdien is ds. Zandt, en zijn na hem zijn opvolgers, nog dikwijls op het paleis ontboden, vaak na een kabinetscrisis, en naTweede Kamerverkiezingen altijd. Het laatst was dat het geval eind januari, toen irVan der Vlies na de verkiezingen van 22 januari als op dat moment de langst zittende fractievoorzitter Hare Majesteit advies moest gaan uitbrengen over de na de verkiezingen ingetreden situatie.

Eén keer (in 1967) wilde ir.Van Dis overigens verstek laten gaan tijdens de formatie. Niet bij de koningin overigens (dat zou 'de oude heerVan Dis onhoffelijk hebben gevonden), maar bij kabinetsinformateur Zijlstra.Van Dis had voor het onderhoud met de informateur de Algemene Vergadering van de SGP te Utrecht moeten laten schieten, en dat offer vond de SGP-fractievoorzitter te veel gevraagd. Uiteindelijk ging Van Dis toch. Druk vanuit de partij (aan te nemen is dat dat zijn fractiegenoten ds.Abma en ir.Van Rossum waren) deed hem besluiten zich alsnog bij informateur Zijlstra te vervoegen.''

1977

De meest merkwaardige en spectaculaire kabinetsformatie uit de parlementaire geschiedenis speelde zich af in 1977. Na bijna vijf maanden formeren aan wat een tweede kabinet-Den Uyl had moeten worden, rolde binnen vier weken het eerste kabinet-Van Agt uit de bus. Complicatie was dat dit CDA- WD-kabinet in de Kamer een zeer wankele basis had. Zeven leden van de CDA-fractie-in-wording ('loyalisten'), waaronder CDA-fractievoorzitter mr W.Aantjes, wilden niet op voorhand hun steun betuigen aan het kabinet. Omdat CDA en WD samen aan niet meer dan 77 kamerleden kwamen, waarvan er dus zeven uit de boot vielen dan wel konden vallen, kreeg de positie van de kleine christelijke fracties extra gewicht.

Zich bewust van deze staatsrechtelijk aparte en politiek onzekere situatie ging de toenmalige kabinetsinformateur, de Nijmeegse hoogleraar mr. W.Ch.L van der Grinten over tot de zeer ongebruikelijke stap ook de fracties van de SGP en het GPV bij de formatie te betrekken. Pas toen hij zich had verzekerd van hun steun, tenminste de toezegging dat deze partijen het

kabinet niet bij de eerste confrontatie met de Kamer af te zullen vallen, kon Van Agt de formatie met succes afronden.

Hiermee Y/\\ overigens geenszins niet gezegd zijn dat het kabinet-Van Agt niet tot stand zou zijn gekomen, indien de fractievoorzitters van SGP en GPV in het onderhoud met de informateur het licht op rood hadden gezet. Waarschijnlijk heeft ds.

Abma, in lijn met het gouvernementele SGP-standpunt, geen steun bij voorbaat en op alle beleidsonderdelen toegezegd. Daarbij zal zeker hebben meegespeeld dat de SGP blij was af te zijn van het door veel SGP'ers verfoeide kabinet-Den Uyl ('meest linkse kabinet na de oorlog') en niet te worden opgezadeld met een tweede kabinet-Den Uyl.

Hoezeer koningin Juliana met deze formatie en het eruit voortvloeiende resultaat, het eerste kabinet-Van Agt, verlegen zat, bleek overigens later. Bij de presentatie in 1991 van een dissertatie over het minister-presidentschap onthulde oud-premierVan Agt dat de vorstin zó weinig vertrouwen had in de levensvatbaarheid van het geformeerde kabinet, dat zij, lettend ook op de gespannen politieke verhoudingen van dat moment, plannen om eventueel afstand te doen van de troon een poosje in de ijskast zette. In het licht van die mededeling komt de ongebruikelijke consultatieronde van informateur Van der Grinten in een extra interessant daglicht te staan.

Nipte stemverhoudingen

Dat in de jaren daarna die steun van de kleine christelijke fracties bittere noodzaak was, blijkt uit de nipte stemverhoudingen in de Kamer. Op voor het voortbestaan van het kabinet cruciale momenten, waarbij de CDA-loyalisten zich, in tegenstelling tot wat die naam doet vermoeden, allesbehalve loyaal toonden, gaven de stemmen van SGP en GPV (de RPF kwam er pas in 1981 bij) niet zelden de doorslag. Bekende voorbeelden daarvan zijn de beruchte Zuid-Afrika-debatten en, ten tijde van het eerste kabinet-Lubbers, het zeer omstreden besluit om kruisraketten te plaatsen op Nederlands grondgebied.

Gevolg van deze politieke constellatie was dat de lettercombinatie SGP die jaren vaak in de pers opdook. Daarbij kwam dat opiniepeilingen voorspelden dat CDA en WD, die na de verkiezingen eigenlijk best wel met elkaar verder wilden, hun meerderheid zouden gaan kwijtraken.Wat dan? Een CDA- WD-kabinet met gedoogsteun van de kleine christelijke fracties? De zogenaamde 'Staphorster variant' deed haar intrede in het Haagse geruchtencircuit. Een paar krantenkoppen uit die dagen; 'Staphorst wenkt', 'Steun Staphorst voor nieuw kabinet denkbaar', 'SGP stelt eisen voor helpen CDA-WD', 'Lubbers houdt na verkiezingen optie Staphorster-variant open', 'Minister de Koning sluit steun van klein rechts niet uit' en 'Zet meer SGP'ers naast Lubbers'.

Daarover door journalisten ondervraagd, antwoordde SG P-fractievoorzitter Van der Vlies dat hij voor deze variant (van de denigrerende ondertoon die in deze benaming zat nam hij nadrukkelijk afstand) alleen te vinden zou zijn, indien de SGP op punten als euthanasie, abortus-provocatus en andere principiële zaken, tegemoet zou worden gekomen. Er was echter niet veel politiek inzicht voor nodig om te zien dat al deze speculaties meer te maken hadden met het politieke pokerspel tussen de grote partijen, dan met reële en serieuze mogelijkheden voor toekomstige samenwerking.AI moet niet uitgesloten worden geacht dat voor sommigen in het CDA (en enkelen in de VVD) een door SGP GPV en RPF ondersteund CDA-WD-kabinet als laatste reddingsboei aanvaardbaar zou zijn geweest.

Varianten

Daarmee zijn we beland bij de politieke constellatie op dit moment. Niet ontkend kan worden dat vorige week een politiek moeilijke situatie is ontstaan. Een normaal meerderheidskabinet lijkt op dit moment onhaalbaar. Daarmee is de weg geopend voor het zoeken naar minder voor de hand liggende opties, inclusief het weer op de been helpen van de nog altijd in

demissionaire vorm aanwezige CDA- WD-LPF-coalitie. Er zijn al diverse varianten gesuggereerd, waaronder de door ons aan de hand gedane mogelijkheid van een CDA-WD-minderheidskabinet.^ Een onorthodoxe variant aan de hand gedaan door de orthodoxe SGP! Alvorens SGP (en CU) in beeld komen als partijen die een eventuele CDA-WD-combinatie in welke vorm dan ook zouden kunnen schragen', moet er echter nog heel wat water door de Haagse Beek en de Hofvijver stromen - en, rasechte Hagenaars weten dat, dat water stroomt tergend langzaam...

Menno de Bruyne

1 Goede lezers van De Banier zullen een deel vanhet onderstaande artikel herkennen. Het is in iets gewijzigde vorm al eerder in De Banier verschenen, maar gezien de actualiteit wordt het hier nog evenopgehaald en in een breder en actueel verband gezet2 In een volgende afievering van deze serie hoop ikhier uitvoeriger op in te gaan.3 Zie hierover uitvoeriger De Banier van 2 7 september 2002.4 J. Zwemer: In conflia met de cultuur. De bevindelijkgereformeerden en de Nederlandse samenleving inhet midden van de twintigste eeuw. Kampen, 1992, pag 268.5 Zie hierover ook biz. 21 van deze Banier en de rubriek Kort en bondig van onze politieke voorman, irVan der Vlies.6 De CU, in WD-kringen beschouwd als 'zo links alsde neten', is daarbij nog een probleemapart

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen