Tweede Kamer · Koningin en kabinetsformatie

Zo vaak als dit keer heeft koningin Reatrix in baar carrière als staatshoofd de fractievoorzitters nog niet over de vloer gehad. Vorig jaar n^ei, na de verkiezingen, begon het. Daarna in oktober, na de val van het kabinet, draafden ze nog een keer op. Dit jaar zijn de dames en heren al weer twee keer langs geweest: direct na de verkiezingen van 22 januari en vervolgens nog een keer toen het tot een breuk kwam tussen CDA en PvdA. Majesteit heeft het er maar druk mee.

Meesterzet

Over de rol van de koningin tijdens de kabinetsformatie doen allerlei verhalen de ronde. Zo is er ooit gesuggereerd dat koningin Juliana in 1973 doelbewust heeft aangestuurd op de totstandkoming van het roemruchte kabinet-Den Uyl. Ook is er wel gemompeld dat de onverwachte benoeming van Kok tot informateur in 1994 een 'koninklijke meesterzet' was op het op dat moment onoverzichtelijke politieke schaakbord. En kabinetsformatie-specialist prof. dr P.F. Maas baarde ooit opzien door in een opvallend artikel in diverse benoemingen de hand te bespeuren van koningin Juliana.

Om te weten hoe sterk die verhalen zijn, is het goed de feitelijke gang van zaken tijdens de kabinetsformatie op een rij te hebben.Voor de koningin begint iedere kabinetsformatie met het raadplegen van haar adviseurs. Dat zijn allereerst de vaste adviseurs, te weten de vice-voorziter van de Raad van State alsmede de voorzitters van Eerste en Tweede Kamer. Daarna worden de fractievoorzitters van de in de Tweede Kamer vertegenwoordigde politieke partijen ontboden. Soms, maar daarover is minder bekend, doet de vorstin daarnaast ook nog wel eens een beroep op ministers van Staat en andere 'wijze mannen' die weten hoe de hazen in Den Haag lopen. Op basis van die ingewonnen adviezen benoemt de Koningin vervolgens zo goed als altijd een of meer informateurs, terreinverkenners die tevens op kunnen treden als makelaars tussen de onderhandelende partijen.

Gespreid bedje

Al die tijd blijft de Koningin op de achtergrond. Zij is pas weer aan zet als de informateur(s) zijn (hun) werk met succes heeft (hebben) kunnen bekronen. Dan benoemt zij, op basis van het verslag van de informateur(s), een formateur'. Dat is meestal de beoogde toekomstige premier Deze komt, door het vele voorwerk dat de informateurs hebben heeft verricht, in een gespreid

bedje. Hij hoeft het werk van de informateur(s) slechts af te ronden. In de praktijk komt zijn taak neer op het aanzoeken van de nieuwe ministers.

Is de formateur annex aanstaand-premier daarmee klaar, dan doet de koningin opnieuw een stapje naar voren, en wel om het nieuw gevormde kabinet te beëdigen en direct daarna op de trappen van paleis Huis ten Bosch te laten vereeuwigen.Verloopt de formatie minder gladjes en komt het tot een impasse in de formatie (zoals we zagen toen de besprekingen tussen CDA en PvdA vast liepen), dan zie je dat de koningin opnieuw te rade gaat bij haar adviseurs en de procedure van voren af aan begint.

Haagse mores

Wat allerlei democratiseerders van de kabinetsformatie ook beweren, deze werkwijze maakt dat de koningin niet of nauwelijks een eigen manoeuvreerruimte heeft bij de formatie. De laatste die zich hier nog enige vrijheid kon veroorloven, was koningin Wilhelmina. Maar na de tweede wereldoorlog, toen de staatkundige verhoudingen anders waren komen te liggen, konden haar dochters Juliana en Beatrix zich die vrijheid niet meer permitteren. De nieuwe constitutionele mores wilden dat er voor het staatshoofd nog maar een bescheiden rol was weggelegd.

Belangrijk zijn in dit verband de al genoemde adviezen. Zeker als die allemaal in één richting wijzen, heeft de koningin weinig keuze. De kleur van het nog te formeren kabinet staat dan al bij voorbaat vast. Daar komt nog bij dat de adviezen van de fractievoorzitters vanaf 1971 openbaar zijn, zodat de koningin als het ware 'nagerekend' kan worden. Als boven de partijen tronend staatshoofd zal zij zich er dan ook wel voor hoeden om zich door een benoeming die afwijkt van de uitgebrachte adviezen, politiek verdacht te maken. Anders wordt het natuurlijk als de uitgebrachte adviezen niet eenduidig zijn. De koningin staat dan voor een lastige keuze.

Want hoe en wie ze ook kiest, altijd zal er dan een ontevreden partij zijn.

Presenteerblaadje

Mede tegen deze achtergrond en met de bedoeling de koningin zoveel mogelijk te vrijwaren van verdachtmakingen, zijn er in het verleden diverse voorstellen gelanceerd om de kabinetsformatie maar bij het staatshoofd weg te halen. Al die voorstellen hadden gemeen de koningin de keuze voor een (in)formateur te ontnemen. In 2001 werd daartoe zelfs de Kieswet aangepast. De bedoeling was om een nieuwgekozen Tweede Kamer sneller dan voorheen samen te laten komen teneinde die nieuwe Kamer te laten stemmen over de voordracht van een informateur die dan aan Hare Majesteit op een presenteerblaadje zou moeten worden aangeboden.

Daarvan is echter niets terechtgekomen.Wat de tegenstanders van die wetswijziging reeds voorspelden, kwam uit: de Tweede Kamer was te verdeeld om een eenduidig besluit te nemen. Niets nieuws overigens, want soortgelijke pogingen leden óók in het verleden al schipbreuk. Om dezelfde reden: politieke verdeeldheid.

Daarmee is aangegeven hoe zinvol het is en blijft de koningin bij de kabinetsformatie een vinger in de pap te laten houden.Want al kan inderdaad niet ontkend worden dat de koningin bij impasses enige sturing aan de formatie kan geven, dat kan ze alléén als 'de politici zélf er niet meer uitkomen en er een politieke patstelling moet worden doorbroken. Juist het boven de partijen staande staatshoofd moet, met de gedurende een lange reeks van jaren opgebouwde staat van dienst, in staat worden geacht politiek en staatsrechtelijk moeilijke knopen door te hakken. Er is in heel Nederland per slot van rekening niemand die zo is getraind in onpartijdigheid als juist de koningin.

Menno de Bruyne

/ In de afgelopen weken is in de pers herhaaldelijk geopperd dat de koningin twee afmeerformateurs zou benoemen. Merkwaardige veronderstelling. Immers, in de afgelopen 50 jaaris dat, afgezien van de bizarre totstandkomingvan het kabinet-Den Uyl, nooit vertoond. Inhoudelijk was en is daar ook geen enkele redenvoor

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen