Plichtsbesef hoog in het vaandel

Als het in de toekomst inderdaad regel wordt dat mensen ook na hun 65e door moeten werken, geeft koningin Beatrix nu al het goede voorbeeld aan 'haar' volk.Veertien dagen geleden werd ze 67, maar nog niets wijst erop dat Hare Majesteit van plan is vandaag of morgen het koningschap neer te leggen en de scepter over te dragen aan kroonprins Willem-Alexander Sterker nog: ze heeft ooit gezegd Willem-Alexander en zijn jonge gezin nog een paar onbezorgde jaren te gunnen. Daarvoor moet zij dan wel nog een paar jaartjes doorregeren.

Ademtocht

Dat koningen en koninginnen met pensioen gaan is niet bepaald vanzelfsprekend. Integendeel.Vorsten, of ze nu bekroond waren met de titel koning, keizer, prins of groothertog, stierven 'in het harnas'. In functie dus. Men was koning tot de laatste ademtocht. Achtergrond daarvan was de gedachte van het 'droit divin', de opvatting dat het koningschap van goddelijke oorsprong is. In die redenering gaf het geen pas de door God omgehangen hermelijnen mantel zélf weer af te leggen. Deze gedachtegang wordt heden ten dage nog altijd gehuldigd in hetVaticaan, waar 'kerkvorst' paus Johannes Paulus II, ondanks zijn slechte gezondheidstoestand, van geen ophouden weet.

Het is overigens opvallend dat in de beginjaren van de Oranjemonarchie de Grondwet in alle talen zweeg over afstand doen van het koningschap.Was de reden daarvan dat er stilzwijgend van werd uitgegaan dat de koning aanbleef tot zijn overlijden? Of was dat en­ kel en alleen omdat de opstellers van de Grondwet ervan uitgingen dat er niets over de abdicatie van de vorst moest worden geregeld omdat het vanzelfsprekend was dat als hij opstapte, zijn opvolger het vaantje over zou nemen?

Hoe dan ook, pas in 1887 werd er voor het eerst iets in de Grondwet geregeld voor een koning die afstand wilde doen van het koningschap, de zogenaamde abdicatie. Niet echt een opwekkend zinnetje trouwens: "Afstand van de Kroon heeft ten opzichte van de opvolging hetzelfde gevolg als overlijden." Maar wel een zin die bijna een eeuw lang bleef staan. Pas in 1983 werd deze, zoals het toenmalige kabinet het uitdrukte, "weinig elegante" vergelijking geschrapt. Nu staat er, minder pijnlijk: "Afstand van het koningschap leidt tot erfopvolging overeenkomstig de regels in de voorgaande artikelen gesteld."

Achterdeurtje

Het kwam al ter sprake, de hoofdregel was lange tijd dat de vorst aanbleef tot de dood erop volgde. In veel monarchieën is dat nog steeds zo. Koningin Elisabeth II van Groot-Brittannië bijvoorbeeld heeft al bij ettelijke gelegenheden kenbaar gemaakt dat ze niet aan aftreden denkt. Ook in de meeste andere koninkrijken is dat tot op de dag van vandaag de praktijk. Wat overigens niet wil zeggen dat abdicatie daar onmogelijk of uitgesloten is. De meeste constituties bevatten wel ergens een achterdeurtje'voor het geval dat', waarbij dan vooral gedacht moet worden aan hele bijzondere omstandigheden in de koninklijke familie of in het land. De Britse koning Edward VIII trad in 1936 aftoen hij zijn omstreden huwelijk met mrs. Wallis Simpson doorzette. De Belgische koning Leopold III zag zich in 1951 genoodzaakt op te stappen als gevolg van zijn controversiële rol in de tweede wereldoorlog en de grote onrust die dat in het land teweeg bracht.

In ons land stierven twee koningen 'in het harnas'. Het waren de koningen Willem II en Willem III. Koning Willem II stierf in 1849 op nog betrekkelijk jonge leeftijd (56 jaar). Zijn zoon, koning Willem III en koning-tegen-wil-en-dank, bereikte de leeftijd van 73 jaar. Hij overleed in 1890, 'op' na jaren van afnemende krachten en verminderde mogelijkheden, die hem zelfs tot twee keer toe noopten om het koninklijk gezag tijdelijk neer te leggen.

Omjubeld

Hun vader resp. grootvader, koning Willem l.was de eerste die zijn ambt uit handen gaf. Hij deed dat in 1840. De koning-koopman (zoals hij genoemd werd) had Nederland gedurende 26 jaar lang energiek en met straffe hand geregeerd. Na de Franse tijd en de omjubelde troonsbestijging in 1814, had hij veel verdiensten bij de wederopbouw van het land, zowel in geestelijk als materieel opzicht. Dat hij in 1840 gedesillusioneerd aftrad, was eigenlijk tegen zijn zin. Drie dingen zaten de 68jarige soeverein dwars. Dat was het verlies van de zuidelijke Nederlanden in 1830 (nu België), de binnenlandse weerstand tegen zijn huwelijk met een Belgische Rooms-katholieke hofdame én een vernieuwde Grondwet, waarin zijn macht zijns inziens te veel was ingeperkt.

Precies 108 jaar later trad er weer een Nederlandse vorst(in) af: koningin Wilhelmina.AI tijdens de ballingschapjaren in Londen speelde zij met de gedachte om ermee te stoppen, maar het kwam er pas van in 1948, toen het de 68-jarige koningin duidelijk werd dat het nieuwe Nederland dat haar voor ogen stond er niet kwam en ze ook aan eigen lichaam en ziel merkte dat de achterliggende zware jaren haar niet in de koude kleren waren gaan zitten. Na een ongekend lange regeerperiode van 50 jaar, droeg de 'moeder des vaderlands' in Amsterdam haar ambt over aan dochter Juliana. Op haar beurt droeg Juliana de scepter in 1980 weer over aan koningin Beatrix. Koningin Juliana was toen 71. Liever zou ze een paar jaartjes eerder zijn afgetreden, maar omdat de vorstin dat niet helemaal vertrouwde in die politiek onrustige jaren '70, bleef ze nog een tijdje op haar post. Plichtsbesef staat bij de meeste Oranjes nu eenmaal hoog aangeschreven.

Menno de Bruyne

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen