Studiecentrum · Verlichting en terreur

Religie wordt op dit moment door veler) gezien als gevaar en bedreiging. De belangrijkste oorzaak daarvan zijn de vele terroristische aanslagen van de laatste jaren. Radicale moslims legitimeren deze aanslagen op grond van hun religieuze overtuiging dat de vijanden van Allah moeten worden gedood. Onlangs verscheen een boekje met als titel Verlichting en terreur. In dit boekje is een lezing opgenomen van prof. dr. John Gray. In die lezing zegt hij dat de Verlichting verantwoordelijk is voor het geweld en de terroristische aanslagen die in de 21' eeuw plaatsvinden. In een tijd waarin religie in het algemeen als verdacht wordt gezien, is het interessant om te horen dat de ideeën van de Verlichting verdacht zijn. In deze bijdrage een korte kennismaking met het denken van hoogleraar Gray.

Verlichtingsgeloof

Denkers van de Verlichting inspireerden zich door het geloof in de mensheid. De mens zou door gebruik te maken van de toenemende kennis die de wetenschap oplevert voor zichzelf een toekomst kunnen creëren die beter is dan er in het verleden ooit geweest is. John Gray noemt dit een geloof, omdat het vooronderstellingen zijn die niet zijn gebaseerd op rationeel onderzoek. Dit geloof begint nu te wankelen.Verlichtingsdenkers verwachtten dat wanneer de invloed op het menselijk leven zou toenemen, de religie zou verdwijnen of veranderen in een seculier surrogaat.Anno 2005 zien we dat dit niet het geval is.

Ook is gebleken dat toenemende kennis niet leidt tot een betere wereld. Wetenschappelijke vooruitgang en ethische ineenstorting zijn hand in hand gegaan. De toenemende kennis is gebruikt om de verwoestende kracht van de oorlog te verhogen. De Holocaust kon alleen worden uitgevoerd door een staat die beschikte over moderne technologieën op het terrein van bewaking, communicatie en transport. Het gebruik van kernwapens, het platbombarderen van steden, het zijn allemaal voorbeelden dat het geloof dat vooruitgang van kennis leidt tot een betere wereld een mythe is.

Terreur

Gray signaleert dat in de twintigste eeuw de ergste misdaden tegen de menselijkheid zijn gepleegd door regimes die geheel of gedeeltelijk zijn geïnspireerd door de ideeën van de Verlichting. Zo hebben de nazi's veel aan de Verlichtingstheorieën van het 'wetenschappelijk racisme' ontleend. Het idee van ras als centrale categorie bij de bestudering van de menselijke samenleving was voor het eerst systematisch ontwikkeld door Verlichtingsdenkers. Nietzsche deelde het Verlichtingsgeloof dat de mensheid een nieuwe wereld kon bouwen. Een wereld waarin sommige groepen tot slaaf zouden worden gemaakt en waarin anderen zouden worden uitgeroeid, maar die toch beter zou zijn dan alles wat er in het verleden was geweest. Op hun meest radicale momenten geloofden Verlichtingsdenkers dan de wetenschap kon worden gebruikt om een nieuwe mensheid te telen, die niet gebukt zou gaan onder de gebreken van de oude. Hier vinden we de intellectuele wortel van de ergste vormen van moderne terreur In de tijd voor de Verlichting zou een visie op menselijke vooruitgang zoals hiervoor beschreven niet kunnen ontstaan. In het middeleeuwse christendom werden mensen beschouwd als innerlijk verdorven wezens. Men verbeeldde zich niet dat de mensheid een nieuwe wereld tot stand kon brengen. Dat kon alleen God. Ze zagen geweld niet als een instrument om de menselijke natuur te hervormen. Bij hen ontbrak het wereldbeeld waaruit de moderne terreur voortkomt.

Betere wereld

Het geloof dat de wetenschap de mensheid de middelen heeft gegeven om de wereld te herscheppen leeft nu nog voort. Het leeft voort in het neoliberalisme en het neoconservatisme. Het neoliberale tijdperk was een tijdperk van oorlog in de Perzische Golf, op de Balkan en in veel andere delen van de wereld. Nu leven we in een neoconservatief tijdperk. De neoconservatieven zijn verantwoordelijk voor de oorlog in Irak. De poging om door bombardementen een liberale democratie te vestigen, is volgens Gray een oefening in terreur die vergeefs is. Irak zal generaties lang lijden onder oorlog en anarchie, waarvan alleen de radicale islam zal profiteren.

Radicale islamieten zien zichzelf als vijanden van de westerse moderniteit en in het Westen worden ze ook zo gezien. Het stelsel van ideeën waaruit de radicale islam bestaat zijn niettemin voor een groot deel ontleend aan moderne westerse ideologieën. Gray is van mening dat wanneer de radicale islamieten spreken over het herscheppen van de wereld door terreur, ze spreken met een moderne westerse tong.

Evaluatie

Over het denken van John Gray is nog veel meer te zeggen. Er is hier geen ruimte om nog in te gaan op zijn visie op wat hij noemt het christelijke fundamentalisme in Amerika. We hebben ons nu vooral gericht op zijn visie dat de ideeën van de Verlichting een bedreiging zijn. Het christendom onderscheidt zich van Verlichting en Radicale islam doordat er geen bijbelse legitimatie is te vinden dat de mensheid een nieuwe wereld tot stand kan brengen. Dat kan God alleen. Het geloof dat de wetenschap de mensheid de middelen heeft gegeven om de wereld te herscheppen, dit geloof waaruit volgens Gray de moderne terreur voortkomt, is vreemd aan het christendom. De christelijke leer van de erfzonde, die door Verlichtingsdenkers altijd is ontkend, laat hiervoor geen ruimte.

f W van Berkum

V/etenschappelijk medewerker Guido de Brès- St/chting

N.a.v.john Gray, Verlichting en terreur, Nijmegen 2005, 95 pog.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen