Religieuze tolerantie

RELIGIE KREEG IN DE SECULIERE STAAT EEN PLAATS IN DE MARGE. HET CONSE­ QUENT DOORTREKKEN VAN RELIGIEUZE UITGANGSPUNTEN WAS IMMERS DOOR DE SCHEIDING TUSSEN KERK EN STAAT 'NIET MEER VAN DEZE TIJD*. PLOTSELING, JA WAT IS PLOTSELING (? ) ZIT NEDERLAND MIDDEN IN DE DISCUSSIE OVER DE VERHOUDING TUSSEN RELIGIE EN POLITIEK, DIE DOOR DE OPKOMST VAN DE ISLAM WEER OP DE PUBLIEKE AGENDA STAAT. BiJ DIE MAATSCHAPPELIJKE EN POLITIEKE DISCUSSIE BLIJFT DE STAATKUNDIG GEREFORMEERDE PARTIJ NIET BUITEN BEELD. WELK ANTWOORD GELDT? BEZINNING OP DE NIEUWE SITUATIE IS NODIG. DE ESSAYBUNDEL 'VRIJHEID IN VERDEELDHEID. GESCHIEDENIS EN ACTUALITEIT VAN RELIGIEUZE TOLERANTIE' GEEFT STOF TOT NADENKEN.

Definiëring

De Nijmeegse theoloog die ook de redactie voerde over deze bundel, Stephan van Erp, leidt het onderwerp in. Hij definieert in de eerste bijdrage de begrippen 'religieuze tolerantie' en 'godsdienstvrijheid'. Het Latijnse grondwoord tolerare kan betrekking hebben op de handeling (verdragen of uithouden) en op het resultaat van de handeling (onderhouden, behouden). Religieuze tolerantie, het sleutelbegrip in de bundel, kan duiden op zowel de tolerantie van andersgelovigen (godsdienstvrijheid), als de tolerantie door andersgelovigen.

Het begrip religie voorziet hij van een merkwaardige en m.i. horizontalistische inhoud."Gelovigen vergeten zelf wel eens dat religie een menselijke poging is om via heilige boeken, theologieën, rituelen, gebeden, bijzondere praktijken enzovoort, het goddelijke te bereiken." Het probleem zit voor Van Erp in het volgende: "Gelovige mensen engageren zich nu eenmaal niet alleen met God of het goddelijke, maar ook met de teksten, ideeën en praktijken waarmee zij hun geloof tot uitdrukking brengen." Het verabsoluteren van het secundaire (teksten, ideeën en praktijken) leidt tot fundamentalisme en intolerantie. De vraag die hierbij gesteld kan worden, is waar precies de grens ligt tussen de kern (engageren met God of het goddelijke) en de secundaire aspecten.

Uitgangspunten

Dé historische constatering is dat tolerantie geen uitvinding is van de Verlich­ ting en godsdienstvrijheid geen twintigste-eeuwse bescherming tegen religieus onrecht is.Tolerantie is volgens Van Erp een christelijk begrip uit de zestiende eeuw. Juist de christelijke denkers zoals Sebastiaan Castellio, DirckVoIckertszoon Coornhert, Jacob Arminius en Simon Episcopius klaagden op grond van gewetensvrijheid de gewelddadige praktijken van kerken tegen andersgelovigen aan. Van Erp noemt hier historische figuren aan wier gereformeerde gehalte op z'n minst sterk getwijfeld kan worden. Neem bijvoorbeeld Sebastiaan Castellio. Calvijn was een fervent bestrijder van diens denkbeelden, omdat naar zijn mening Castellio's opvattingen het gereformeerde gedachtegoed fundamenteel ondermijnden. Castellio vluchtte zelfs vanuit Geneve naar Basel. De genoemde pleitbezorgers voor de gewetensvrijheid zochten ruimte voor het praktiseren van de eigen religieuze opvattingen. Op zichzelf genomen heeft Van Erp wel een punt als het gaat om de datering van het begrip tolerantie.Van Schelven schreef een verhandeling over'De opkomst van de idee der politieke tolerantie in de ló*"eeuwsche Nederlanden'.Toen Nederland een smeltkroes vormde van religieuze en politieke tegenstellingen, dachten de toenmalige leiders én minderheden na over tolerantie.

In het verlengde van die historische constatering geeft Van Erp vier uitgangspunten van de bundel door. Het eerste is dat ideeën over religieuze tolerantie geen bedenksel zijn van deVerlichting."ldeeën over religieuze tolerantie zijn (...) ontstaan te midden van de religieuze pole­ miek van de Reformatie en in West-Europa ontwikkeld door christelijke denkers." Daarmee komt Van Erp tot het tweede uitgangspunt voor dit boek: "Tolerantie en religie sluiten elkaar niet per definitie uit. Een religieuze levensvisie (...) leidt niet noodzakelijk tot intolerantie." Het derde uitgangspunt vormt het spiegelbeeld van het tweede: intolerantie is een niet-religieuze houding. Ontkenning van het recht op religieuze opvattingen leidt tot verabsolutering van het eigen gelijk."Het geloof in het absoluut goddelijke zou gepaard moeten gaan met een prudente omgang met de waarheid." Het vierde uitgangspunt noemt Van Erp zelf het meest controversiële uitgangspunt van de bundel.Tolerantie kan beschouwd worden "als een uitdrukking van het fragiele, maar niettemin onlosmakelijke symbiotische verband tussen geloof en politiek. (...) De geschiedenis en actualiteit van religieuze tolerantie laten zien dat idealisme en pragmatiek elkaar niet hoeven uit te sluiten (...)."Volgens Van Erp leeft de democratie van pluralisme en dus van tegenstellingen. Ruimte bieden voor andersdenkenden, andersgelovigen, anderslevenden, dat is vanuit tolerantieperspectief de politieke inzet. "Mensen zijn democratisch in de voortdurende poging de hun gegeven vrijheid - die van niemand is, (...) - voor anderen te waarborgen. Dit veronderstelt respect voor de kwetsbare vrijheid die zelf religieuze trekken heeft." 'Religieuze tolerantie' is voorVan Erp: het onlosmakelijke verbond tussen geloofsovertuiging en politiek.

In zijn inleiding stelt Van Erp belangwekkende zaken aan de orde: de relatie tussen religie en tolerantie. De definitie van het begrip tolerantie is natuurlijk van wezenlijk belang. Gaat het om een pragmatisch ruimte geven aan en ruimte ontvangen van anderen of gaat het om het met pijn in het hart dulden en verdragen van datgene wat men zelf niet voorstaat? Van Erp kiest voor het eerste model.Terecht constateert hij dat in actuele debatten over tolerantie het verbond tussen religie en politiek onder druk staat. De terugkeer van de religie in het publieke debat door met name de islam brengt intolerantie teweeg ten opzichte van welke invloed van de religie op het publieke leven dan ook.

De bundel bevat bijdragen die de moeite van het lezen en overdenken vi/aard zijn. Het is een trektocht door de tijd, te beginnen bij de religieuze tolerantie tijdens de Reformatie tot de religieuze tolerantie en de hedendaagse islam. Een bijdrage over 'Het democratische debat en het mysterie van de samenleving' vormt de afronding van deze interessante bundel.

Reformatie

Diarmaid Macculloch geeft ons inzicht in de religieuze tolerantie tijdens de Reformatie. Zoveel Luther als Calvijn streefden ernaar de "oude corrupte katholieke kerk te vervangen door één gezuiverde nieuwe katholieke kerk die net als haar voorgangster de hele samenleving zou omvatten". Het doel van de strijd van de protestanten v^as hun afwijkende geloof openlijk te beleven. Uit de bijdrage van Macculloch blijkt dat, toen de Reformatie een overheersende positie kreeg binnen Europa, van kettervervolging door de gereformeerden nauwelijks sprake was.Ten aanzien van de joden signaleert Macculloch, zowel bij onder an­ deren Luther in het reformatorischekamp, als bij Erasmus, de humanist bij stek, een grote mate van intolerantie. uit-

Calvinisten en bestuurders

De tolerantiepolitiek in de Vrije Nederanden komt in de bijdrage van Andrew Pettegree aan de orde. Een kernzin uit iet geheel is de volgende: "Tolerantie A'as wellicht juist een wapen, en in de zestiende eeuw kon dat wapen even genadeloos en cynisch worden ingezet /oor het bereiken van politieke doelen lis vervolging en intolerantie." Niet tolerantie uit principe, maar uit pragmatische overwegingen. In de strijd om het religisuze karakter van de staat in wording stonden de stadsbestuurders van Holland tegenover de calvinistische predikers. Hoe ging dat in zijn werk? De predikant Junius (1545-1602) bepleitte godsdienstvrijheid voor de calvinistische onderdanen, omdat de calvinisten theologisch het gelijk aan hun zijde hadden en omdat vervolging slecht zou zijn voor de handel. Een andere predikant vond dat de roomse eredienst verboden moest worden, onder verwijzing naar de afgoderij in Deuteronomium. Een derde predikant kwam met het volgende pleidooi: vrede met de 'papisten' is alleen mogelijk als hun openbare erediensten verboden worden, hun kloosters ontmanteld worden en wanneer zij gedwongen worden de preken van de calvinisten bij te wonen. "Alle partijen erkenden de noodzaak van gewetensvrijheid." Maar dat betekende niet de vrijheid voor allerlei sekten om hun ongeloof te propageren."De ware gewetensvrijheid is het leven in Christus." Godsdienstvrijheid was voor de calvinisten niet hetzelfde als gewetensvrijheid. De overheid moest sekten het zwijgen opleggen. Kerkintern was de tolerantie aanzienlijk groter. Er waren 'lidmaeten' en 'liefhebbers'. De lidmaten hadden belijdenis afgelegd en kregen toegang tot het avondmaal. Zij vielen ook onder de kerkelijke tucht. Op de 'liefhebbers' (ongeveer dertig tot veertig procent van de bevolking in grote steden). die getolereerd werden binnen het kerkelijke leven, hadden de predikanten aanzienlijk minder grip. De stadsbesturen deelden de visie van de predikanten ten aanzien van de andere religieuze groeperingen niet. Zij waren verantwoordelijk voor het samenleven in de samenleving. "In die context werd het debat over tolerantie van breder sociaal belang."

Locke en Spinoza

De actualiteit van John Locke en Baruch de Spinoza brengt Paul Juffermans onder de aandacht van de lezer. Uitgaande van Lockes Brief over tolerantie (1689) werkt de auteur het tolerantiebegrip van Locke uit. De kern van Lockes denken is dat hij pleit vóór tolerantie en tégen gewetensdwang, omdat volgens hem het gelovige individu geroepen is God vanuit een persoonlijke relatie te zoeken en te dienen. Een gelovige kan nooit zijn waarheidsbegrip verabsoluteren. Hij kan nooit ten volle weten of zijn keuze de enig juiste is. Locke trekt die redenering door naar de staat. Ook de staat kan nooit weten welke religie de ware is en mag dus geen religie bevoordelen of benadelen. De overheid moet wel rekening houden met bepaalde historisch gegroeide verhoudingen.Volstrekte neutraliteit kan dus niet aan de dag gelegd worden. Juffermans beschouwt de opvatting van Locke als een antwoord op de door de Reformatie ontstane problemen van religieuze vrijheid.

Spinoza sluit aan bij de Franse filosoof Descartes wat het subjectieve element in het denken betreft. Niet godsdienst- en gewetensvrijheid, maar vrijheid van denken en spreken staan centraal. Iedereen heeft de vrijheid te denken wat hij of zij wil. Niemand kan een ander dwingen afstand te doen van gedachten. Mensen moeten ook vrij zijn die gedachten te uiten. Die vrijheid van meningsuiting wordt begrensd door gehoorzaamheid aan de wetten en door het respecteren van het gezag van de overheid.

Kanttekeningen

De verleiding is groot nog meer inhoudelijke zaken voor het voetlicht te brengen. Men leze de bundel zelf. Een paar kanttekeningen.

(1) "Er is niets nieuws onder de zon", zei Salomo. Dat geldt ook de discussie over religieuze tolerantie. De actuele discussie is v^at de kernbegrippen betreft terug te vinden in de geschiedenis. Dat moet wel voorzichtig maken. Het verleden kent zijn eigen context. In het verleden figureerden ook gevallen mensen.

(2) Religie is niet hetzelfde als menselijke gedachten over God en godsdienst. Dan leggen we de waarde of waarheid van religie in de mens. De absolute waarheid en norm liggen buiten de mens, in God en Zijn Woord.

(3) Religie en tolerantie behoeven elkaar niet uit te sluiten. Dat is waar! Complicerende factor is wel, dat in de democratie de waarheid synoniem verklaard wordt met de helft plus één. De actuele politiek belijdt vrijheid voor alle godsdiensten, maar praktiseert in sommige opzichten gewetensdwang ten aanzien van ons handelen in ethische kwesties. Religie en tolerantie gaan samen. "Indien het mogelijk is, zoveel in u is, houdt vrede met alle mensen", Romeinen 12: 18. Gods Woord gebiedt ons niet de zonde van wie dan ook goed te keuren.

(4) Wat mag de overheid tolereren? Gods Woord gebiedt ons te bidden "voor koningen en allen die in hoogheid zijn, opdat wij een gerust en stil leven leiden mogen in alle godzaligheid en eerbaarheid", ! Timothëus 2: 2. De roeping van de overheid is onmiskenbaar af te leiden uit Gods Woord: hoeder van de eerste en de tweede tafel van Gods wet. Daarin hebben onze vaderen zich toch niet vergist? Een taak op het publieke terrein. Ruimte creëren om God naar Zijn Woord te dienen. Dat beperkt de overheid in haar keuzes. Hoe moet die roeping gestalte krijgen in de weerbarstige praktijk?

En laten we eerlijk zijn: de praktijk is weerbarstig, vroeger en nu. Dat blijkt ook uit de bundel Vrijheid in verdeeldheid. Geschiedenis en actualiteit van religieuze to- /eronüe.Vandaar het intensieve debat en de moeizame worsteling over religieuze tolerantie in de geschiedenis en ook in de actualiteit van 2008. Dat is altijd beter dan de taferelen die de omslag van het boek weergeven.

drs. P.A. Zevenbergen

N.a.v. Vrijheid in verdeeldheid. Geschiedenis en actualiteit van religieuze tolerantie Redactie: Stephan van Erp Uitgeverij Valkhof Pers Prijs: € 17, 50

"Tegen het einde van 1572 waren de kleine calvinistische gemeenten erin geslaagd de beste kerken in de belangrijkste steden van de Opstand op te eisen. In het volgende jaar werd wederom een mijlpaal bereikt toen men erin slaagde de Staten van Holland over te halen de katholieke mis totaal te verbieden in de gebieden die in handen waren van de rebellen.

Hiermee behaalden de calvinisten een belangrijke overwinning op Willem van Oranje die aanvankelijk van plan was geweest de gelijkheid tussen de concurrerende godsdiensten te bevorderen in de gebieden die hij beheerste. Dit was zelfs een belangrijk onderdeel van zijn strategie om de patriottische katholieke vleugel bij de Opstand te betrekken."

Uit: Andrew Pettegree, 'Predikanten versus stadsbestuurders. De tolerantiepolitiek in de Vrije Nederlanden'. In: Stephan van Erp (red.) Vrijheid in verdeeldlieid. Gescliiedenis en actualiteit van religieuze tolerantie. Nijmegen 2008, p.64-65.

"Orgels waren het eigendom van de stedelijke overheid of de gemeente en konden niet worden verwijderd zonder hun toestemming, een situatie die sommige calvinistische predikanten welhaast tot wanhoop dreef.'Ik verbaas mij er werkelijk over', aldus Jean Polyander in 1579, 'dat terwijl andere afgoderij werd verwijderd, dit lawaaierige ding mocht blijven'. Het orgel zou echter behouden blijven, ondanks regelmatige protesten van de calvinistische nationale synode."

Uit Andrew Pettegree, 'Predikanten versus stadsbestuurders. De tolerantiepolitiek in de Vrije Nederlanden'. In: Stephan van Erp (red.) Vrijheid in verdeeldheid. Geschiedenis en actualiteit van religieuze tolerantie. Nijmegen 2008, p.70.

"De koran en de Soenna, de leefwijze van de Profeet, zijn de basis voor een staatsbestel, voor een ethisch gefundeerde maatschappij. De expansie van islam in de zevende eeuw heeft dan alles te maken met het verspreiden van een ethisch verantwoorde maatschappijordening. Jezus heeft geen 'beschaving' willen brengen, Mohammed daarentegen wel.Veel misverstanden zouden uit de wereld worden geholpen als men in zou zien hoe het christendom eerder de weg opgaat van de spiritualiteit en de islam die van de ethiek."

Uit: Emilio Platti.'Djihaad en salaam. Religieuze tolerantie en de hedendaagse islam'. In: Stephan van Erp (red.) Vrijheid in verdeeldheid. Geschiedenis en actualiteit van religieuze tolerantie. Nijmegen 2008, p. 196.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen