Monarchie ter discussie

Een troonswisseling gaat altijd gepaard met nog een andere discussie: is het geen tijd om de monarchie af te schaffen? Het is immers een 'verouderd instituut', 'niet meer van deze tijd', 'in strijd met de principes van democratie en openbaarheid' en ga zo maar door. Vanuit die gedachte geredeneerd is het overschakelen op een door het volk gekozen president slechts een kwestie van tijd, wachten op het juiste moment. Een wisseling van de wacht zou zo'n bij uitstek geschikt moment kunnen zijn.

Republiek
Al bij het overlijden van koning Willem III in 1890 begon het. Was Abraham Kuyper nog relatief mild toen hij in zijn partijblad De Standaard zinspeelde op het afsterven van de Oranjeboom nu de laatste mannelijke telg was gestorven, de toen sterk opkomende socialisten maakten er geen geheim van liever een republiek te hebben. Zowel uit democratisch oogpunt als vanuit het principe van de klassenstrijd werd het erfelijke koningschap met alle erbij behorende gunsten en voorrechten afgewezen.

Revolutie
De strijdlustige voorman van de SDAP, Troelstra, nam geen blad voor de mond. Het meest pregnant verdedigde hij de republiek in 1918 en 1922. In november 1918 waagde hij zelfs een heuse staatsgreep. De revolutie die in Duitsland de keizer op de vlucht had gejaagd en één jaar eerder in Rusland de tsaar letterlijk de kop had gekost, dreigde over te slaan naar Nederland. Na op een partijbijeenkomst al revolutionaire taal te hebben gebezigd, deed Troelstra een dag later hetzelfde in een zinderende Tweede Kamer. Uiteindelijk liep de revolutiepoging met een sisser af, maar waar de SDAP stond was wel duidelijk!

Grondwet
Vier jaar later roerde de SDAP-baas opnieuw de republikeinse trom, nu bij de herziening van de Grondwet. Ook de revolutionaire en communistische Kamerleden zaten op die lijn. Ze stelden dat de arbeidersklasse niets van Oranje te verwachten had, integendeel. Troelstra sprak bij die gelegenheid de beroemd geworden woorden: "Erfelijkheid moge een geschikt leidend beginsel zijn voor paard- en rundveestamboeken, voor het bekleden van publieke ambten kan het geen leidraad geven." Veel bijval kreeg hij niet. Confessionelen, liberalen en vrijzinnig-democraten stelden bijna in koor te hechten aan de 'historische band' met het Huis van Oranje. Een handjevol (liberale) Kamerleden verklaarde zelfs principieel monarchist te zijn.

Na deze republikeinse geluiden bleef het, afgezien van de regelmatig terugkerende 'verplichte nummers' uit de hoek van (radicaal) links, geruime tijd stil over de staatsvorm. Toen koningin Juliana aantrad in 1948 was de monarchie, mede door de rol van koningin Wilhelmina in de oorlog, zeer breed aanvaard. Bovendien had men wel wat anders te doen in die jaren: herstel en wederopbouw.

Democratiseringsgolf
In de jaren zestig ging er een andere wind waaien, in Nederland en in de wereld. De democratiseringsgolf die toen over de westerse wereld rolde, spoelde ook over Nederland. De monarchie, een van de meest in het oog springende symbolen van het aangevochten gezag, bleek een geliefd mikpunt. Politiek werd dit zichtbaar in een radicaliserende PvdA en de oprichting van D66, de partij die haar bestaansrecht ontleende aan staatkundige hervormingen gericht op het versterken van de invloed van de kiezers. De enige echt principieel republikeinse partij was de Pacifistisch Socialistische Partij (PSP). In de Kamer kwam het heikele thema vooral ter sprake bij de behandeling van de grondig herziene Grondwet.

De debatten daarover waren wat betreft de vraag 'monarchie of republiek?' een echo van die uit 1922 - zij het in wat 'geciviliseerde' vorm. De 'progressieven' benadrukten in verschillende toonaarden en op verschillende toonhoogten dat het principe van het erfelijke koningschap eigenlijk 'niet meer van deze tijd' is. Maar, voegden de woordvoerders van PvdA, D66 en CPN eraan toe, 'in de huidige omstandigheden' is de monarchie, mits 'getoetst aan normen van democratische doelmatigheid', acceptabel. Alleen de PSP, recht in de leer als altijd, pleitte onomfloerst voor een gekozen staatshoofd, lees: een republiek.

Erfopvolging
De discussie in de Kamer spitste zich met name toe op de bepaling over de gang van zaken als er geen opvolger meer is. In tegenstelling tot het CDA, SGP, (toen nog) RPF en GPV en - in mindere mate - ook de VVD ("dat zien we dan wel"), bepleitte 'links' dat in dat geval direct al de monarchie ter discussie moet worden gesteld, en niet eerst gezocht dient te worden naar een andere koning. Geen Oranje meer, dan vervalt daarmee ook de noodzaak om een zo anachronistische staatsvorm als de monarchie in stand te houden, aldus uiterst en gematigd links.

Na het democratische elan van de jaren zestig en zeventig raakte de vraag naar de staatsvorm weer op de achtergrond. Wel laten woordvoerders van PvdA, D66 en GroenLinks nog af en toe horen dat zij eigenlijk tegen erfopvolging zijn als het gaat om macht, maar dat deze kwestie 'nu niet ter discussie staat'. De rol van de PSP is een poosje overgenomen door de SP, maar daar heeft men zich inmiddels óók verzoend met de constitutionele monarchie zoals die hier marcheert. Mócht Hare Majesteit een dezer dagen mijmeren over een rustige 'oude dag', dan komt Willem- Alexander in een gespreid bedje...

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen