Koningin soeverein over abdicatie

Lange tijd was het vanzelfsprekend dat een koning of keizer ‘in het harnas’ stierf. Iemand was koning(in) tot de dood er op volgde. Deze gedachte had mede te maken met de, zeker in vroeger jaren veel gehuldigde opvatting dat het koningschap van bovennatuurlijke oorsprong was, het zogeheten ‘droit divin’, het goddelijk recht. Het gaf geen pas om de door God omgehangen koningsmantel zelf weer af te leggen. Een vorst is vorst tot de laatste snik, zo werd geredeneerd.

Inmiddels wordt daar heel anders tegenaan gekeken. Nederland maakte voor het eerst kennis met een abdicerende Oranjekoning in 1840. In dat jaar gaf koning Willem I de scepter over aan zijn zoon. De afscheiding van België, de protesten tegen zijn huwelijk met een voormalige hofdame én een nieuwe Grondwet zaten de 68-jarige koning-koopman zó dwars, dat hij zelf een punt zette achter zijn met veel enthousiasme begonnen koningschap. Zijn opvolgers, Willem II en Willem III, regeerden wél tot hun overlijden in resp. 1849 en 1890.

Overlijden
Tijdens de regering van laatstgenoemde werd er voor het eerst iets in onze Grondwet vastgelegd over abdicatie van de regerende vorst. Dat was het weinig vrolijk stemmende zinnetje: “Afstand van de Kroon heeft ten opzigte van de opvolging hetzelfde gevolg als overlijden.” Omdat deze een tikkeltje macabere verwijzing bij nader inzien toch wat “minder elegant” werd gevonden, is die tekst in 1983 herzien. Nu bepaalt de Grondwet: “Afstand van het koningschap leidt tot erfopvolging overeenkomstig de regels in de voorgaande artikelen gesteld.” Daarmee is duidelijk dat als koningin Beatrix afstand doet van de troon, kroonprins Willem-Alexander bevorderd wordt tot koning.

Koningin Wilhelmina volgde het abdicatievoorbeeld van haar overgrootvader in 1948. Ze was toen 68. Haar besluit rijpte kort na de oorlog en werd definitief toen ze merkte dat haar krachten, zowel lichamelijk als geestelijk, minder werden. Juist omdat zij zo intens vorstin was en haar ambt zo serieus nam, woog dit verlies van krachten extra zwaar. Niet voor niets moest zij in de jaren vóór haar abdicatie tot twee keer toe de staatszaken tijdelijk laten waarnemen door haar dochter Juliana. Daarbij speelde zo goed als zeker mee dat ‘de oude koningin’ na 1945 haar hoop op een geestelijk vernieuwd Nederland langzaam maar zeker zag vervliegen.

Plichtsbesef
Koningin Juliana trad in 1980 af. Ook zij stond op het standpunt dat er voor een monarch een tijd van komen en een tijd van gaan is. Op de dag van haar aftreden werd ze 71, een mooie leeftijd en een mooi moment. Eigenlijk had ze al eerder willen stoppen, onthulde toenmalig minister-president Van Agt later. Maar gezien de onzekere, instabiele politieke toestand eind jaren ’70, bleef ze nog een poosje langer op haar post. Plichtsbesef staat bij de Oranjes hoog in het vaandel.

Van Agts ‘geheimschennis’ werpt trouwens ook enig licht op een kwestie waarover kenners van het staatsrecht met elkaar van mening verschillen. Dat is de vraag of de regerende koning(in) zelf in haar eentje mag bepalen wanneer ze ermee wil stoppen. Anders geformuleerd: valt de abdicatie ook onder de beruchte ministeriële verantwoordelijkheid?
Er zijn deskundigen die beweren dat de abdicatie de enige beslissing is waarin de kroondrager nog volledig vrij in is. De ministers komen daar niet aan te pas, hoogstens nádat het staatshoofd het besluit om af te treden heeft genomen. Deze juristen wijzen er op dat, anders dan voor alle andere besluiten, voor de abdicatie geen ministeriële handtekening vereist is.

Daartegenover staan degenen die volhouden dat de koning(in) ook op dít punt niet buiten de bewindslieden om kan en mag handelen. Een abdicatie is van zodanig gewicht dat hier, net als bij andere staatszaken, sprake moet zijn van ‘open en reëel overleg’. De praktijk bewijst dat dat overleg er inderdaad is, maar toont tevens aan dat zowel Wilhelmina als Juliana toen het ging over hun aftreden, de eigen mening de doorslag lieten geven. De ‘soevereine‘ beslissing namen ze uiteindelijk zelf.

Koningsmantel
Voor de abdicatieplechtigheid bestaan geen staatsrechtelijke voorschriften of regels. Zowel koning Willem I als de koninginnen Wilhelmina en Juliana regelden in eigen persoon het hoe, wat en waar van hun aftreden. Willem legde de koningsmantel af in paleis Het Loo, zijn nazaten Wilhelmina en Juliana gaven de voorkeur aan het paleis op de Dam te Amsterdam. In alle drie de gevallen werd er een akte opgemaakt.

Laatste vraag: wat als een afgetreden koning later om een of andere reden spijt krijgt van zijn beslissing en opnieuw ‘het vak in’ wil? De Grondwet geeft hier geen uitsluitsel over, maar de staatsrechtspecialisten zijn unaniem van mening dat een eenmaal afgetreden vorst definitief uitgeregeerd is. Een achterdeurtje waardoor men alsnog terug zou kunnen keren, bestaat er niet. Zo’n move zou de grondwettelijke (volg)orde doorbreken. Voor een koning(in) die abdiceert is er dan ook geen weg meer terug.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen