De Tachtigjarige Oorlog

In de Elsevier van 3 april 2010 stond een benadering van die woelige periode die er niet om liegt. Robert Stiphout: “Voor een land dat zich voorstaat op zijn traditie van tolerantie, begint de nationale geschiedenis erg onverdraagzaam. In de opstand tegen Spanje in de zestiende eeuw – de geboortejaren van Nederland – beginnen calvinisten een heksenjacht op andersgelovigen. De ‘taliban’ van toen hebben het gemunt op de ‘papen’.” Diverse voorbeelden van gewelddadig calvinistisch optreden of beter gewelddadig optreden van calvinisten brengt Stiphout zijn lezer onder de aandacht. “De oorlog begon weliswaar als een vrijheidsstrijd, maar kreeg al snel het karakter van een burgeroorlog tussen protestanten en katholieken (...)”. ‘Onze eigen talibantijd’, zo luidt de titel van het artikel in Elsevier. Wie dergelijke tendentieuze informatie zoekt, waarin Calvinisten op één hoop geveegd worden met de taliban, moet de samenhangende geschiedschrijving van Groenveld , Leeuwenberg, Mout en Zappey terzijde leggen. De geschiedenis komt daarin namelijk veel genuanceerder aan de orde. Het boek brengt allereerst de beginsituatie van de Tachtigjarige oorlog in beeld. Hoe was het met ons land gesteld in 1559? De Vrede van Augsburg (1555) bracht godsdienstvrijheid. De stelregel werd: wiens gebied, diens religie. De vorsten en rijkssteden bepaalden de godsdienst. Filips II streefde naar eenheid van religie, want dat garandeerde eenheid van de staat. Willem van Oranje streefde naar tolerantie. De meer radicale calvinisten kreeg hij hierin niet mee.

Na 1559 komen de ontwikkelingen tot 1609, het begin van het twaalfjarig Bestand, aan de orde. Hoewel Willem van Oranje radicalisering wilde voorkomen, kwam het toch tot een beeldenstorm. Oranje was ervan overtuigd dat het felle calvinisme het land zou brengen tot de ondergang. De Opstand kwam in een radicale fase (15671575). In die periode komt ook de eerste Nederlandse synode bijeen (emden, 1571). Die vergadering wordt gezien als de stichtingsbijeenkomst van de Nederduitse Gereformeerde Kerk. De eerste ‘vrije’ Statenvergadering kwam in Dordrecht bijeen. De Statenvergadering besloot vrijheid van eredienst toe te staan aan gereformeerden en rooms-katholieken. Marnix van St. Aldegonde had het verzoek daartoe namens de prins overgebracht. De vergadering bewilligde dus in dat verzoek. Het was slechts van korte duur. toen het oorlogsgeweld zich verspreidde over Holland, besloot zij de katholieke eredienst te verbieden. Katholieken zag men als bondgenoten van Alva. Het calvinisme werd verheven tot publieke kerk. De radicalisering in het land maakte beheersing noodzakelijk. Het bestand van 1609 bracht tijdelijk rust. De schrijvers geven een uitgebreide beschrijving van het staatkundige, economische, maatschappelijke en religieuze leven in het begin van de zeventiende eeuw. Gewetensvrijheid, maar geen vrijheid van godsdienst. Dat was het formele uitgangspunt. De overheid voerde echter een politiek van ‘conniventie’ of stilzwijgende toestemming. “Uiteindelijk ging dit minder ver dan Oranjes streven naar godsdienstvrijheid voor alle gezindten, maar binnen de Christenheid zou deze politiek van ‘repressieve tolerantie’ lange tijd een opmerkelijke uitzondering blijven”. Het bestand bood een adempauze. De gemeenschappelijke vijand had onderlinge verschillen doen vergeten. In de periode van rust kwamen tegenstellingen aan het licht. ‘Gommar en Armijn’. een spotprent met een gedicht ‘Op de waegschael’ brengt de tegenstelling tussen de Remonstranten en Contra-Remonstranten visueel en verbaal naar voren.

De weegschaal geeft het gewicht van de werken van Calvijn en Beza aan. Ze zijn te licht, want aan de andere kant van de weegschaal liggen de boeken van Arminius, de rok van de Advocaat ( Van Oldenbarnevelt), de kussens van de Raad en brieven waarin staat dat elke stad zijn eigen waardgelders (een soort politie) mag hebben. De invloed van Gomarus is gering. De kansen keren als naast de werken van Calvijn en Beza de degen van prins Maurits komt te liggen. De weegschaal slaat door in het voordeel van de Contra-Remonstranten. een theologisch geschil transformeert zich naar een staatkundig geschil. Vandaar de titel ‘Op de Jonghste Hollantsche transformatie’. Het gedicht is anoniem, alhoewel er vermoedens zijn dat Joost van den Vondel de ‘schuldige’ is. De staat bemoeit zich nadrukkelijk met de kerkelijke aangelegenheden, ja, zelfs met de leer. De Nationale Synode (1618-1619) is daarvan hét voorbeeld.

Het tweede deel beschrijft de consolidatie van de Republiek (1609-1650). De titel van deel I luidt ‘De kogel door de kerk’. Het besluit is gevallen, ook al heeft het lang geduurd. Deel II draagt de titel, ontleend aan Bredero, ‘De bruid in de schuit’. De schrijvers geven de volgende betekenis: ‘De Opstand heeft concreet resultaat opgeleverd; nu wordt dat geconsolideerd’. In de periode van consolidatie spelen twee Oranjes een grote rol: prins Maurits en Frederik Hendrik. De Vrede van Munster markeert een nieuwe periode. Het begin van het boek geeft een uitvoerige beschrijving van de bestuurlijke, economische, maatschappelijke en religieuze situatie rond 1559. Het boek besluit met een beschrijving rond 1650 van het economische leven, de sociaal- culturele en religieuze verhoudingen. De Republiek kent gereformeerden, remonstranten, lutheranen, doopsgezinden, rooms-katholieken, joden en diverse buitenkerkelijke stromingen met de gereformeerde kerk als de bevoorrechte kerk. De samenleving anno 2010 kent in het verlengde daarvan een nog breder spectrum aan religieuze stromingen met vraagstukken van gelijke orde.

De Tachtigjarige Oorlog is een indrukwekkend standaardwerk over een periode die van grote betekenis is geweest voor ons land. eerder verschenen De kogel door de kerk en De bruid in de schuit als afzonderlijke werken. De tekst is aangepast aan de huidige stand van de wetenschap. De schrijvers zijn bij uitstek kenners van die periode. De bibliografie is geactualiseerd De Tachtigjarige Oorlog geeft de wordingsgeschiedenis van en biedt een schat aan informatie. Het boek is prachtig geïllustreerd. Wie belangstelling heeft voor politiek en geschiedenis, wordt geacht dit boek aan te schaffen en te lezen. log ons land weer. De Tachtigjarige oorlog is niet de talibantijd van ons land. Zij is de periode waarin God Zijn kerk heeft geplant binnen onze grenzen. Die overtuiging klinkt niet door in het boek, maar zij is de visie van calvinisten.

n.a.v. S . Groenveld & H.L.Ph. Leeuwenberg, De Tachtigjarige Oorlog. Zutphen 2008 (Walburg Pers) 368 blz. € 69

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen