DR. H.F. KOHLBRUGGE OP DE KANSEL VAN VIANEN, 150 JAAR GELEDEN (1)

Deze ernstige woorden klonken op de avond van de 29e juni 1856 door de geheel gevulde ruimte van de historische Hervormde kerk van Vianen. Op de kansel stond een man die het tot voor kort niet had vermoed dat hij nog ooit op een Hervormde kansel zou staan. En dat terwijl hij al veel jaren tevoren geen andere wens had gehad.

Het was al 23 jaar geleden dat hij een boekje had uitgegeven dat hij de titel gegeven had: Het lidmaatschap bij de Hervormde Gemeente hier te lande mij willekeurig belet. En sindsdien was het niet anders geweest.

Het gaat om Hermann Friedrich Kohl-brugge. Hij is ontegenzeglijk een van de grootste theologen van zijn eeuw geweest. Nadat het “den almachtigen God door Zijnen H. Geest behaagde”, zo schrijft hij zelf ergens, “mij krachtdadig tot Zich te trekken en Zijnen Zoon in mij te openbaren”, begon zijn weg van moeite en strijd, niet het minst door toedoen van de kerkelijke machthebbers van zijn dagen. Door geboorte en opvoeding was hij oorspronkelijk verbonden aan de Hersteld Evangelisch-lutherse kerk van Amsterdam. Als jong proponent had hij het gewaagd bezwaren in te dienen tegen de vrijzinnige prediking van de hoofdstedelijke ds. Uckerman. Het leidde tot Kohlbrugges afzetting in die kerk. Maar het leidde er tegelijkertijd toe dat toen hij probeerde zich aan te sluiten bij de Hervormde kerk dat hem dat “op willekeurige wijze” werd belet. Alle krachten en machten werden ingezet om de inmiddels tot doctor in de theologie gepromoveerde begaafde en Godvrezende jongeman buiten de vaderlandse kerk en zeker buiten het ambt te houden. De president van het Noord-Hollands kerkbestuur, ds. J. van Slogteren, had hem “het uitvaagsel van de Lutherse kerk” genoemd en hem toegevoegd: “Mijnheer!, wij moeten rust hebben in onze kerk, rust moeten wij hebben!!”

Beproeving

Vele jaren heeft dr. Kohlbrugge op een eigen gemeente moeten wachten. “De Heere leidt Zijn heiligen wonderbaar”, zo lezen we in menige preek van zijn hand. Het is de weergave van zijn eigen ervaring. Een weg van beproeving, die tegelijkertijd een weg van loutering is geweest. “Mijn gedachten zijn niet ulieder gedachten en uw wegen zijn niet Mijn wegen”, deed ooit de Heere horen door de profeet Jesaja. De weg van Kohlbrugge is er een voorbeeld van. Altijd ging het anders dan hij zelf had gedacht. Maar toen er helemaal geen zicht meer op was, toen ontving hij een eigen gemeente. Niet in zijn eigen land, maar in Duitsland. In Elberfeld, nabij het Duitse Wuppertal. En - opmerkelijk..., niet een gemeente behorende bij de ‘vaderlandse’ Duitse kerk, maar een afgescheiden gemeente, de Niederlandisch-Reformierte Gemeinde van Elberfeld. In mei 1848 werd hij aan haar verbonden, onder handoplegging door de ouderlingen van de gemeente. Omdat er geen predikant te vinden was die hem in het ambt wilde bevestigen.

In het jaar 1856 stond Kohlbrugge dus al acht jaar in die gemeente. En nog steeds was de deur naar een Hervormde kansel in Nederland op slot. Bij tijden deden vrienden in zijn oude vaderland voor hem hun best om hier verandering in te krijgen. Er zou toch zeker wel een enkele predikant zijn die zijn Elberfeldse collega eens voor een predikbeurt wilde uitnodigen?! Zelfs de minister voor Eredienst, mr. Hugo baron van Zuylen van Nijevelt, een goede bekende van mr. G. Groen van Prinsterer, en zelfs koning Willem III werden bij deze pogingen betrokken. Maar niets mocht baten. De predikanten durfden niet en de autoriteiten wilden niet. Zo was de situatie tot in het jaar 1856. De deur naar de Nederlandse Hervormde kerk zou wel voor immer voor dr. Kohlbrugge gesloten blijven.

Sigaren

Maar plotseling kwam er een kentering in deze situatie. In Vianen woonde Kohlbrugges oudste zoon Gerrit. Deze was sinds enkele maanden getrouwd met Mathilde baronesse von Bode, een gevoelige en kordate jonge vrouw. Op een zekere dag nam zij contact op met haar dominee, de oude ds. G. van Duijl. Ze wist hem te overtuigen van het grote onrecht dat haar schoonvader werd aangedaan. Ze vertelde van diens verlangen dat hem nog eens recht zou worden gedaan door te worden toegelaten op een Hervormde kansel in Nederland. Het was deze predikant, niet eens een speciale geestverwant van Kohlbrugge, die erin toestemde. “Mathilde zal daarop dan wel zoiets gezegd hebben als: als u het doet, krijgt u van mij een kistje fijne sigaren! Want toen Kohlbrugge zich met zijn dochter reisvaardig maakte om naar Vianen te gaan, schreef hij aan zijn vriend Bossevain, dat hij voor hem een kistje sigaren van 200 of 250 stuks bij Hajenius op de Vijgendam (tegenwoordig op het Rokin) moest kopen en meebrengen naar Vianen als hij kwam om de dienst bij te wonen, om de belofte van Mathilde gestand te doen” (mededeling van dr. K. Groot).

Zo gebeurde het dat Kohlbrugge in de avonddienst van zondag 29 juni 1856 voorging in het oude kerkgebouw van Vianen. De kerk was overvol. Zelf schreef Kohlbrugge later over deze dienst dat hij “op de kansel heel rustig (was) en het was alsof ik mijn leven lang voor mijn volk gepreekt had. Ik had geen herinneringen, dat wil zeggen: ik werd niet geplaagd door herinneringen van vroeger. Ik preekte over Genesis 3. Na de preek, die bijna twee uren duurde, waren allen als verslagen, toen ik het ‘amen’ sprak. Aan de voet van de kansel stonden twee predikanten en de hele kerkenraad, toen ik de kansel verliet. De oude dominee hield een korte toespraak, die ik kort heb beantwoord en ontroerd drukten allen mij de hand.”

Het is nadien nog een flink aantal keren gebeurd dat Kohlbrugge in Nederland voorging op een Hervormde kansel. Zo preekte hij behalve in Vianen ook in Losdrecht, in Hilversum, in Bleskensgraaf en in de Utrechtse Domkerk. Op uitnodiging van dr. A. Kuyper ging hij voor in de Zuiderkerk te Amsterdam. Ja, zelfs kreeg hij in 1865 een beroep van de gemeente van Zoutelande. “Nu zie ik”, zo reageerde hij bewogen, “dat God trouw houdt. Want toen in de tijd van mijn vervolging men mij raadde aan de Afscheiding deel te nemen, zei ik: God zal mij recht doen, al was het in het kleinste dorpje aan de zee.” Wel bedankte hij voor het beroep. Hij wist zijn plaats temidden van zijn mensen in Elberfeld.

Herinnering

De gegevens van dit artikel ontleen ik voor een deel aan een recente publicatie in het landelijke kerkblad Ecclesia, het orgaan van de stichting Vrienden van Kohlbrugge. Op13 mei jongstleden hield de gelijknamige vriendenkring, waartoe ik mezelf ook graag reken, haar jaarlijkse conferentie, dit keer (u raadt het!) in de oude kerk van Vianen. Bij die gelegenheid hield ds. L.J. Geluk, emeritus-predikant te Rotterdam, een boeiend referaat onder de titel ‘Dr. H.F. Kohlbrugge eindelijk toch op een Hervormde kansel’. Welnu, het is die voordracht die in het nummer van 22 juli 2006 van Ecclesia is afgedrukt. Zo worden deze oude gebeurtenissen in die kerkelijk-roerige 19e eeuw weer eens aan de vergetelheid ontrukt.

Waar dient het allemaal voor? Ds. Geluk trekt aan het slot kort enkele lijnen ter ‘toepassing’. Zo wijst hij op het beproefde leven van deze begenadigde prediker. Zou de vrucht op zijn arbeid niet op enige wijze iets te maken hebben met deze weg van beproeving?, zo vraagt hij voorzichtig. Een andere lijn is die naar het heden, naar de kerkelijke situatie van nu. Ik denk dat de stelling van ds. Geluk terecht is, wanneer hij als zijn mening geeft dat “de kerkelijke toestand in Nederland thans droeviger is dan in Kohlbrugges dagen.” Het zijn opmerkingen die tot bezinning willen stimuleren.

Daarop ga ik nu niet verder in. Ook niet op de verhouding van Kohlbrugge tot het kerkelijke leven van zijn dagen. Misschien fronste u al lezend enigszins de wenkbrauwen en vond u de drang van Kohlbrugge tot de Hervormde kansels wel wat overdreven. Waarom heeft hij zich in zijn dagen niet bij de kerken van de Afscheiding gevoegd?, zo is uw vraag misschien. Dan had hij in Nederland een gewaardeerde plaats gekregen. We weten dat Kohlbrugge dat pertinent niet wilde. Bekend is zijn uiterst scherpe antwoord aan ds. Brummelkamp op diens uitnodiging om zich bij hen te voegen. Maar ook dat thema mijd ik nu.

Ik wil me vooral richten op zijn preek in Vianen. Graag wil ik met u in enkele artikelen eens luisteren naar de inhoud van die preek. Daarover dus de volgende keer Deo volente. Aan het begin van dit artikel gaf ik u al een klein voorschot. Ik wijs tenslotte nog op twee publicaties. Allereerst het genoemde blad Ecclesia. Orgaan van de Stichting Vrienden van dr. H.F. Kohlbrugge. Verschijnt zaterdags om de veertien dagen. Abonnementsprijs: € 19,50 per jaar. Administratie: telefoon 0529 - 456729. Internet-adres: www. ecclesianet. nl.

Vervolgens op een uitgaaf van de desbetreffende preek. Dr. H.F. Kohlbrugge, Genesis 3 voor de gemeente uitgelegd. Opnieuw bewerkt en ingeleid door ds. D. van Heyst. Kohlbrugge-reeks nr. 1. Paperback. 84 pag. Uitgeverij Boekencentrum te ‘s-Gravenhage, 1986.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen