De gouden weken in de boeken

1. Basisonderwijs

5.1 Wij zijn een groep

Dit boek bevat een complete training waarmee het groepsgevoel positief gestimuleerd kan worden. Die training bevat 9 onderdelen, die op hun beurt weer twee lessen bevatten. Daarnaast bevat elk onderdeel aanvullende opdrachten. Wij kennen elkaar als klas, iedereen heeft goede eigenschappen, wij lossen problemen op en wij kunnen omgaan met pesten en onze grens aangeven zijn voorbeelden van onderdelen die aan de orde komen. De opdrachten zijn soms praatopdrachten op de manier van de lessen in Kinderen en hun sociale talenten. Hoe denk je over situatie A? Soms wordt de te leren vaardigheid geoefend. Bijvoorbeeld in het Lucifersspel, waarin er gediscussieerd wordt over stellingen zoals geld maakt gelukkig en het erom gaat hoe vaak een leerling een argument inbrengt. Dan wordt de vaardigheid voor jezelf opkomen daadwerkelijk geoefend. Sommige opdrachten zijn creatieve uitingen, waarbij symbolisch iets wordt weergegeven, zoals het klassenwapenschild. Ik denk dat je alle soorten opdrachten goed gebruiken kunt in de lessen groepsvorming. De thema's worden afgesloten met het laten opschrijven van uitgangspunten, zoals ik denk na over mijn mening. Ook dat lijkt me goed, al zou ik ervoor pleiten om eerst eens te kijken welke uitgangspunten de leerlingen zelf uit de lessen hebben gehaald. In het geheel genomen ligt het accent van dit boekje naar mijn indruk echter teveel op het cognitieve aspect, op het praten over hoe het moet. Alle klassen zullen ongetwijfeld van deze leerlijn kunnen leren, maar ik vraag me af of je in sommige klassen gaandeweg weerstand zult ontmoeten. Of, wat nog erger is, dat iedereen het helemaal met de lessen eens is en jij je afvraagt wat er nu eigenlijk geleerd wordt. In een volgende druk kunnen de auteurs misschien meer stuwkracht aan hun methode geven. Ik doe zo maar wat suggesties. Wat te doen wanneer een klas niet wil praten (‘dat hebben we al zo vaak gedaan, het heeft toch geen zin’)? Mij lijkt dan dat je als docent alleen verder kunt komen wanneer je de leerlingen ‘lostrekt’ van hun positie, door veel opdrachten te doen waarbij de te leren vaardigheid telkens op een speelse manier geoefend wordt. Gaandeweg kan er dan meer ruimte komen voor reflectie. Kunnen de auteurs de structuur van hun boek hierop aanpassen? Wat te doen met een klas die heel goed met elkaar omgaat? Wat te doen met een klas waarin de problemen over elkaar heen buitelen? Naar mijn mening moet je in beide gevallen meer afdalen naar het niveau van de individuele leerling. Wat doe je bijvoorbeeld met een leerling die complimenten niet kan ontvangen? Wat doe je met een leerlingen die op een onhandige manier contact maakt? Hoe ga je om met een leerling die telkens de samenwerkingsopdracht verstoort? Korte tips op dit niveau kunnen de slagkracht van het boek verhogen. Dit neemt niet weg dat een leerkracht die wil beginnen met lessen groepsvorming juist voor dit boek kan kiezen vanwege de duidelijk omschreven leerlijn. Dat scheelt veel denkwerk. Ongetwijfeld zal die leerkracht met plezier uit dit boek werken.

Dit is het derde artikel in een serie van drie over groepsvorming. Drs. J. de Olde, leerkracht op de Eben Haezerschool te Rhenen, beschrijft verschillende boeken die inspiratie kunnen bieden bij positieve groepsvorming.

5.2 Goed van start

Het boek Goed van start is al eerder in Criterium gerecenseerd, maar verdient ook in dit kader aandacht. Goed van start gaat niet alleen over groepsvorming, maar ook over klassenmanagement. Het beschrijft uitgebreid en praktisch vijf klassenvergaderingen waarin er regels opgesteld worden samen met de klas. In die vergaderingen komen verschillende coöperatieve werkvormen voor. Bijvoorbeeld de werkvorm Twee vergelijk, waarbij leerlingen in tweetallen om en om een antwoord op een blad schrijven. Dat blad wordt vervolgens vergeleken en aangevuld met de antwoorden van een ander tweetal. Ook werken de auteurs met verankeringsopdrachten, zoals het maken van een poster. Daarnaast veronderstelt het boek dat er gebruik wordt gemaakt van kennismakingsoefeningen. Die worden niet beschreven door de auteurs, er wordt verwezen naar Bouwen aan een klasklimaat. In de eerste klassenvergadering wordt er geïnventariseerd wat er goed gaat in de klas. In de tweede vergadering worden er regels bedacht om de gang van zaken goed te laten verlopen. De leerkracht geeft een aantal globale regels en de leerlingen beschrijven het gedrag dat bij deze regels hoort. Datzelfde wordt in de derde klassenvergadering gedaan voor de onderlinge omgang. Vervolgens wordt er in de volgende klassenvergadering een contract gemaakt. Tenslotte worden er in de vijfde vergadering consequenties afgesproken op de overtreding van de regels. Ook dit wordt gedaan in tweetallen of groepjes, aan de hand van een door de leerkracht verstrekt format. Centraal staat het verwerven van instemming van de leerlingen en de kracht van dit boek is dat ze hiervoor een duidelijke stap-voor-stap methode aanbiedt. Absoluut een aanrader! Het boek veronderstelt kennismakingsoefeningen en de klassenvergaderingen bestaan uit coöperatieve werkvormen. Jammer is echter dat het boek geen oefeningen bevat waarmee het gewenste gedrag kan worden uitgelokt of waarmee de leerlingen kunnen worden geconfronteerd met hun eigen gedrag. Met zulk soort oefeningen kan het belang van een goede omgang en een goed klassenmanagement heel goed aan de leerlingen voorgesteld worden. Zeker bij een klas die wat minder bereid is tot onderling overleg over dit soort zaken.

5.3 Klassekids

Klassekids bestaat uit zo'n vijftien korte hoofdstukjes. Ongeveer tien daarvan zijn te beschouwen als uitgebreide lessen. Na een stukje theorie volgen één of meerdere oefeningen. Een greep uit de onderwerpen: afspraken maken, kennismaken, complimenten geven, gevoelens, voor jezelf opkomen, doorvragen. Het boek start met onderwerpen die in de literatuur worden verbonden met groepsvorming en lijkt zich daarna te verbreden naar het hele spectrum van sociaal gedrag. De oefeningen zijn soms praatopdrachten, soms wordt de te leren vaardigheid daadwerkelijk geoefend. Neem bijvoorbeeld het maken van complimenten. Leerlingen moeten medeleerlingen complimenten geven over wat ze kunnen, wat ze hebben, hoe ze zijn en hoe ze eruit zien. Sommige oefeningen vormen een creatieve ingang tot een gesprek. Teken een vuurpijl met een kort lontje en een explosie. Schrijf op wat er gebeurt als jij ontploft van woede. Maak nu het lontje langer en schrijf erbij wat jij doet om een woede-uitbarsting te voorkomen. Sommige oefeningen vind ik niet passen bij het thema. Neem de oefening spiegelen: de ene leerling moet de bewegingen van de andere leerling nadoen. Die wordt geplaatst in het kader van feedback geven. De link van de oefening naar het thema kan ik niet volgen. Dit boek kan vooral enthousiasmeren. De onderwerpen die worden aangesneden, zijn stuk voor stuk de moeite waard. Zowel op pedagogisch als op didactisch gebied kun je je winst doen met dit boek. Het meeste kan direct worden uitgeprobeerd in de klas. Het boek is te beknopt om te gebruiken als basis voor een leerlijn. Daarvoor is het aantal oefeningen veel te weinig en de begeleidende tekst te minimaal. Ook is de opbouw van het boek te onduidelijk. Waarom komen juist deze thema's aan bod en waar liggen de accenten? Een uitgebreidere versie van dit boek zou welkom zijn.

5.4. Grip op de groep

Grip op de groep legt in ongeveer 100 pagina's uit hoe groepen werken. De positieve en negatieve groep worden beschreven, de fases van groepsvorming komen aan de orde. Ook is er aandacht voor groepsrelaties en groepsnormen. Niet zo opvallend, maar wel essentieel, is de paragraaf over de rijke leeromgeving. Hierin worden dingen besproken die cruciaal zijn voor de beïnvloeding van het groepsproces. Het voorbeeldgedrag van de leerkracht, het communiceren via een ik-boodschap, de individuele aandacht voor de leerling en het samen onderhouden van het lokaal worden vermeld. Op bladzijde 134 staat een lange lijst met korte tips, die wat mij betreft wel wat meer aandacht hadden mogen hebben. Het voeren van groepsgesprekken komt ook wat beknopt aan de orde. De oefeningen zijn gerangschikt rondom een norm. Bij de norm je veilig voelen staan kennismakingsspelletjes, zoals paspoort van jezelf en vertrouwensoefeningen zoals blindemannetje. Bij die laatste oefening wordt een geblinddoekte leerling veilig door de klas geloodst door aan andere leerling. Bij de norm respecteer elkaar staan oefeningen met uiteenlopende doelen, waaronder oefeningen gericht op samenwerken. Onder de norm positieve communicatie staan oefeningen die als doel hebben om kinderen beter naar elkaar te laten luisteren en oefeningen complimenten geven. Onder de norm samenwerken en elkaar helpen bevindt zich een tal van groepsopdrachten waarbij samenwerking een vereiste is. Het is de kunst om met behulp van de spelletjes en aansluitende gesprekken de kinderen eigenaar te maken van deze normen. Met name de oefeningen in deze laatste categorie zijn gekoppeld aan de schoolvakken. Het gezamenlijk maken van een fantasiedier en een kleurencollage zijn bijvoorbeeld gelinkt aan beeldende vorming. Zulk soort oefeningen kosten veel tijd, maar laten wel zien dat sociaal-emotionele vorming geïntegreerd kan worden in andere vakgebieden.

5.5 Bouwen aan je groep

Bouwen aan je groep is te beschouwen als een aanvulling op het bovenstaande boek. Het bevat een verzameling van onderwerpen die min of meer te maken heeft met groepsvorming. De morele ontwikkelingsfasen van een kind, de verschillen tussen jongens en meisjes, de borging van sociaal-emotioneel leren en de rol van de leerkracht komen allemaal aan de orde. De keuze van de onderwerpen komt op mij nogal willekeurig over. Veel van wat genoemd wordt zijn algemeen bekende inzichten uit de pedagogiek, waarvan de toegevoegde waarde naar mijn idee beperkt is. Liever had ik een serie handvatten gehad vanuit de groepsdynamica. Twee hoofdstukken springen wat mij betreft boven de andere vijf hoofdstukken uit. Als eerste het hoofdstuk over groepsvorming bij de kleuters. Helder en praktisch laat de auteur zien hoe de kleuterjuf te werk kan gaan. Ook het laatste hoofdstuk is relevant. Dat biedt een aanpak voor een negatieve groep. Daarnaast biedt het boek diverse instrumentaria, zoals een open sociogram en een checklist rolherkenning. Die staan overigens ook op de website www.gripopdegroep.nl. Het boek bevat geen oefeningen, maar wel een verwijzing naar de website waar diverse oefeningen voor de gymzaal beschreven worden. Het is de moeite waard om die te bestuderen. Neem de oefening bodyguards. Drie leerlingen moeten één persoon (de beroemdheid) beschermen tegen de tikker. Deze oefening biedt genoeg stof om over door te praten in de groep. Wat doet het met je als anderen je tegenwerken en buitensluiten? Wat doet het met je als anderen voor jou opkomen? Wat willen we hierover afspreken?

Conclusie

Er zijn in het Nederlands taalgebied verschillende boeken over groepsvorming. Ik hoop duidelijk te hebben gemaakt dat deze boeken elk hun eigen waardevolle invalshoek hebben. Daarbij zijn de boeken voor het VO vaak ook relevant voor het BO en andersom. De lezer kan kiezen… Om de leerkracht die met groepsvormende activiteiten begint toch wat te helpen, doe ik een paar suggesties. Wie aan de slag wil, kan het beste starten met Bouwen aan klasklimaat. De kennismakingsoefeningen uit dit boek zijn kort en aansprekend. Voor de leerkracht een ideale gelegenheid om te wennen aan dit soort werkvormen en te kijken naar hun effect. Daarnaast raad ik Goed van start aan. Dit boek laat zien hoe klassenregels samen met de leerlingen kunnen worden opgesteld. Werkboek mentor van nu bevat een schat aan werkvormen waarmee sociaal gedrag kan worden getraind en besproken. Is absoluut inspirerend, zeker voor de bovenbouw basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. Wie eenmaal begint met het doen van groepsvormende activiteiten, wil niet anders meer dan hiermee verder gaan, zo is mijn ervaring. Groepen vormen en kinderen verder helpen is één van de meest dankbare taken van de leerkracht!

De in dit artikel besproken boeken zijn:
N. Kordelaar en M. Zwaan, Wij zijn een groep. Versterk het groepsgevoel met verrassende opdachten en spel. SWP 2e druk 2012, ISBN 9789088502330, 163 blz., € 19,90
Goed van start. Regels opstellen én handhaven, samen met je groep Bazalt educatieve uitgaven, Fontys Fydes en OnderwijsAdvies, ISBN 9789461181930, € 41,00
A. Donker-van der Meer en B. Tempert, Klassekids. Verbind je leerlingen door groei, succes en plezier! Pica 2013, ISBN 9789491806032, 120 blz., € 16,95
R. van Engelen, Grip op de groep ThiemeMeulenhoff bv, derde druk 2014, ISBN 9006951439, 156 blz., € 30,25
R. van Engelen, Bouwen aan je groep ThiemeMeulenhoff bv, 2011, ISBN 9789006951219, 172 blz., € 32,75

In de voorgaande artikelen zijn ook deze boeken besproken:
M. Kagan, L. Kagan, S. Kagan en D. Kopmels, Bouwen aan klasklimaat. Onmisbare ingredienten voor de opbouw van een optimaal leef- en werkklimaat in de groep Bazalt Vlissingen 2009 7e druk, ISBN: 9789074333095, 156 blz., € 60
M. Kagan, L. Kagan, S. Kagan en D. Kopmels, Teambouwers. Activiteiten om de wil tot samenwerken te stimuleren Bazalt Educatieve Uitgaven 4e druk 2013. ISBN: 978-94-6118-170-1, 214 blz., € 58
H. van der Einden en R. Pecht, Groene spelen voor jong en oud. Albert Sickler BV 2008, ISBN 9072594231, 101 blz., € 25,50
B. Bijleveld, De gouden weken. Groepsvorming en ouderbetrokkenheid Eduforce 2013, ISBN 9081712012, 76 blz., € 22,95
M. Luitjes en I. de Zeeuw-Jans, Ontwikkeling in de groep. Groepsdynamica bij kinderen en jongeren Countiho 2011, ISBN: 9789046902493, 399 blz., € 39,50
K.J. Terpstra en H. Prinsen, Werkboek Mentor van nu. De mentor als hart van de leerlingbegeleiding: aan de slag!
Osmo Consult 2012, ISBN 9789491141072, 152 blz., € 22,50
A. Donker-van der Meer en B. Tempert, Klassedeal. Positieve groepsvorming in het VO, Pica 2013, ISBN 9491806041, 120 blz., € 16,95
M. Bakker-de Jong en I. Mijland, Handboek positieve groepsvorming, Quirijn 2009, vijfde druk, ISBN: 978-90-79596- 07-2, 197 blz., € 24,00

Reisverhaal

Ik kom nog even terug in het lokaal;
vakantie. De kinderen zijn op reis.
Ik moet nog schriften schrijven als normaal
en tel de balpennen af. Donkergrijs
zijn de kladblokken. In de lege zaal
wachten afwezigen de nieuwe eis.
Ik kom nog even terug in het lokaal;
vakantie. De kinderen zijn op reis

Ik zie ze zitten voor de eerste maal
in groep zeven. Ze vragen eigenwijs
naar wat ik ook niet weet: ‘Het paradijs
is in Irak?’ Het bekende verhaal.

Vakantie. De kinderen zijn op reis.

Karlo Reiziger

Uit: Kristallen, Den Hertog 2007

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen