EMANCIPATIE IN HISTORISCH PERSPECTIEF

IN HISTORISCH

ENKELE NOTITIES

In de loop van dit jaar zijn we nogal eens in aanraking gekomen met het begrip emancipatie. Dat is een begrijpelijke zaak, want het jaar 1975 is uitgeroepen tot het jaar van de vrouw. Zelfs de Troonrede maakte daarvan gewag eri bèpleitte voortgaande bezinning op de positie van de vrouw in de samenleving. Wat is hiervan de achtergrond?

De laatste jaren was 'bij sommigen de overtuiging gegroeid dat de positie van de vrouw in de samenleving dringend verbetering behoefde. Men vatte de draad van de strijd voor emancipatie van de vrouw met hernieuwde ijver op. Aan het eind van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw was die strijd ook gevoerd, en met succes.

De Hogere Burger Scholen en universiteiten openden hun deuren toen ook voor meisjes. Daardoor stootten vrouwen door naar hogere maatschappelijke posities. Ook werd aan vrouwen zowel aktief als passief kiesrecht verleend.

Dat de strijd voor vrouwenemancipatie moet worden voortgezet, is niet voor ieder een voor 'de hand liggende zaak. De ervaringen in de loop van dit jaar (Emancipade, Utrecht) hefoben geleerd, dat slechts weinigen van de noodzaak daarvan overtuigd zijn.

Een oud verschijnsel

Het verschijnsel emancipatie is veel ouder dan de negentiende of twintigste eeuw. Het woord is afkomstig van het Latijnse emancipatio, dat een samenvoeging is van ex (uit) en mancipium (macht). Het wil dus zoveel zeggen als: bevrijd van een macht.

In de wereld van het Romeinse Rijk, waaruit het woord afkomstig is, betekent emancipatio: vrijlating van een zoon uit de vaderlijke maoht. Zodra die vrijlating een feit was, * heette de zoon: emancipatus. Zo neemt het begrip emancipatie ons mee naar de tijd voor het begin van onze jaartelling.

Wat is eigenlijk emancipatie ?

Maar wat hebben we nu onder dat begrip te verstaan? Het is een proces waarbij een sociale groep uit een tweederangspositie in de samenleving oprukt naar een volwaardige plaats.

Patriciërs en plebejers

Wie in de geschiedenis zoekt naar voorbeelden van emancipatieprocessen, merkt al snel dat ze bijna voor het opscheppen liggen. De Romeinse republiek in de Oudheid kende twee geboortestanden: patriciërs en plebejers. De patriciërs (patres betekent: vaders) waren de hoofden van de voorname families. Zij hadden een volledig burgerrecht. De plebejers (plebs wil zeggen: volk) waren wel vrije Romeinen, maar zij hadden een zeer onvolledig burgerrecht. Zij konden' geen ambtenaar worden en hadden geen zitting in de senaat (alleen patriciërs). In de volksvergadering hadden ze wel zitting. Daarin hadden ze zelfs de meerderheid. Maar het systeem dat men bij het stemmen volgde, was zodanig dat de plebejers todh altijd in de minderheid waren. Hier was dus wel heel duidelijk sprake van een bevolkingsgroep die in een tweederangspositie verkeerde: de plebejers werden door de patriciërs bewust achtergesteld. Maar wat gebeurde? De plebejers wisten de sympathie te winnen van enkele patriciërs. Langzaam maar zeker kwam een emancipatieproces op gang en kwam er verbetering in de positie van de plebejers. Ten'slotte waren hun rechten vrijwel gelijk aan die van de patriciërs. De plebejers hadden zich geëmancipeerd.

Marx en de klassenstrijd

Het zijn vooral socialisten en communisten die ons hebben attent gemaakt op emancipatieprocessen in de geschiedenis.

Karl Marx (1818-1883) meende overal in de geschiedenis twee tegenover elkaar staande groepen te kunnen aanwijzen: onderdrukkers en onderdrukten. Overal zag hij twee bevolkingsklassen die een tegenstelling vormden. Samen' met zijn vriend Friedrich Engels (1820-1895) schreef hij een boekje, bedoeld als beginselprogramma voor de revolutionaire arbeidersbeweging in die tijd: Het Communistisch Manifest.

De inzet van dit boekje luidt als volgt:

, , De geschiedenis van alle vroegere maatschappijen is de geschiedenis van klassenstrijden. Vrije en slaaf, patriciër, en plebejer, baron en lijfeigene, gildemeester en gezel, kortom: onderdrukkers en onderdrukten stonden in voortdurende tegenstelling tot elkaar, voerden een onafgebroken, nu eens bedekte, dan weer openlijke strijd, een strijd, die telkenmale eindigde met een revolutionaire omvorming van de gehele maatschappij of met de gemeenschappelijke ondergang der strijdende klassen".

In zijn eigen tijd zag ihij die twee klassen ook: „Meer en meer splitst zich de gehele maatschappij in twee grote vijandelijke kampen, in twee, rechtstreeks tegenover elkaar staande klassen — bourgeoisie en proletariaat".

Met bourgeoisie bedoelde hij de fabriekseigenaren en met proletariaat cle fabrieksarbeiders.

Marx heeft op geniale wijze geprobeerd de hele geschiedenis te persen in zijn schema van twee elkaar bestrijdende klassen. Dat is hem niet altijd op overtuigende wijze gelukt. Waar zijn bijvoorbeeld de twee klassen in 500, de tijd van koning Clovis, of in 800, de tijd van Karei de Grote? Waar zijn de twee klassen in de zeventiende eeuw in de Nederlandse Republiek? Neen, de geschiedenis past vaak niet in Marx' schema. Maar een feit is dat sinds het optreden van Karl Marx veel meer aandacht is geschonken aan tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen en emancipatieprocessen in het verleden.

De regenten

Als we de vaderlandse geschiedenis aan ons laten voorbijgaan, zien we achtereenvolgens de emancipatie van verschillende groepen. Allereerst zijn dat de regenten (bestuurders van steden en gewesten). In de Middeleeuwen had de adel het voor het zeggen. Door de Hoekse en Kabeljauwse twisten (1350-1500) kwam daarin enige verandering. De betekenis en de macht van de adel nam af, die van de steden nam toe.

Die ontwikkeling zette zich door in de tachtigjarige oorlog. Mede door het verzet o.l.v. Willem van Oranje kregen' de regenten de macht in handen. Ze hadden de macht van de uitgerangeerde adel overgenomen. De emancipatie van onbetekenende burger tot machtige regent had zich voltrokken.

De liberalen

De negentiende eeuw is rijk bedeeld met emancipatiebewegingen. Allereerst komen de liberalen, aangevoerd door J. R. Thorbecke (1798-1872) hun plaats opeisen.

De leiding was bij Thorbecke in bekwame handen. Cp voortvarende wijze nam hij zijn gegoede burgers met hun vrijheidsideeën bij de hand en bracht hij hen tot een toonaangevende positie in het negentiende eeuwse Nederland.

In 1848 werd de grondwet in cvereeristemming gebracht met de .wensen van de liberalen. Na 1848 hadden zij tientallen jaren grote invloed op het reilen en zeilen van de-Nederlandse samenleving.

De Rooms-Katholieke Kerk

De liberalen maakten met hun grondwetswijziging van. 1848 de laatste remmen los voor een nieuw emancipatieproces. Voortaan garandeerde de grondwet: vrijheid van godsdienst. Bijna driehonderd jaar had de Rooms-Kavholieke Kerk in cle schaduw van het volksleven gestaan. Toen de vrijheid van godsdienst eenmaal een feit was, bereidde het Vaticaan de organisatie van cle Nederlandse rooms-katholieke kerkprovincie voor. Eind maart 1853 werd bekend, dat naast één aartsbisschop te Utrecht vier steden waren aangewezen als bisschcpsteden. Het gevolg was dat er een hevige storm losbarstte in het overgrote deel van protestants Nederland: de April-Beweging. Ook koning Willem III toonde zich niet gelukkig met de pauselijke plannen. Groen van Prinsterer en zijn anti-revolutionaire vrienden daarentegen gunden de rooms-katholieken alle ruimte voor hun kerkelijke organisatie. Het hevige onweer en een kabinetscrisis ten spijt, de plannen van het Vaticaan werden doorgezet. Daarmee werd de emancipatie van de R.K. Kerk een feit.

De „kleine luyden"

Daarna was het woord aan de „kleine luyden'". Abraham-Kuyper (1837-1920) wist beweging te brengen in brede lagen van het orthodox-protestantse volksdeel.

Hij bracht een proces van bewustwording op gang, waardoor bij velen de c-gén opengingen voor de problemen betreffende kerk, onderwijs, wetenschap en politiek. Door Kuyper gemotiveerd zagen zij hun taak en plaats op deze terreinen en .zetten zij zich daarvoor in. Op soortgelijke wijze bevorderde H. J. A. M. Schaapman (1844-1903) de emancipatie van de rooms-katholieke „kleine luyden".

Be arbeiders

Inmiddels was ook in cle arbeiderswereld buiten calvinisme en' rooms-katholicisme beroering gekomen. Daar was het de magische persoonlijkheid van F. Domela Nieuwenhuis (1846-1919) die zich het lot van de arbeiders - hr.d aangetrokken. Deze voormalige orthodox-Lutherse predikant was naar het atheïsme afgedreven. Politiek kwam hij bij het anarchisme terecht. Maar, succesvol spreker als hij was, maakte hij-veel volgelingen. Later wendden zioh velen van hem en zijn chaotische ideeën af. P. J. Trcelstra (1860-1930) leidde toen de arbeiders in duidelijker, maar socialistisch gekleurde, banen.

Ook protestanten en. rooms-katholieken trokken zich het beklagenswaardig lot van de arbeiders aan. Zo ontstond de vakbeweging. Daardoor baanden zich de arbeiders een weg naar een! beter werk-en leefklimaat, en in onze tijd zelfs naar grote macht.

Wanneer ik hieraan toevoeg de reeds genoemde emancipatie van de vrouw, levert de negentiende eeuw het beeld op van een emancipatieproces in vijf fasen: de liberale burgerij, de rooms-katholieke kerk, de „kleine luyden", cle arbeiders en de vrouwen. De emancipatie van de arbeiders en van de vrouwen loopt door tot in onze tijd.

Be gekleurde volken

In de twintigste eeuw komt daar nog bij de emancipatie van de gekleurde 'volken. Na 1945 werden in korte tijd de meeste koloniale gebieden onafhankelijk van het moederland. Hier is geen sprake van de emancipatie van een bepaalde bevolkingsgroep, maar van een geheel volk. Men v/as de onderhorigheid aan het moederland

gaan voelen als een knellende band. In de wereld namen de koloniale gebieden een tweederangspositie in. Vrijheidsbewegingen kwamen op gang teneinde de emancipatie tot onafhankelijke staat te bevorderen.

Op dit moment is deze ontwikkeling vrijwel voltooid.

Jeugd

Voor de twintigste eeuw kan ook nog worden genoemd de emancipatie van de jeugd.

Het is nog niet zo lang geleden dat de kiesgerechtigde leeftijd bepaald was op 2S jaar. Via 21 daalde deze tot 18 jaar. Daarmee is een grote groep jeugdige kiezers politiek mondig geworden. De emancipatie van de jeugd werkt ook door in de democratisering van de onderwijsinstellingen. Veel meer dan vroeger wordt gehoor gegeven aan de mening van jongeren.

CoEelMsïe

Ik ben van oordeel dat de emancipatie in onze tijd een ander karakter draagt dan die in het verleden.

In het verleden verwierven bepaalde bevolkingsgroepen, die geen invloed bezaten en overgeleverd waren aan de willekeur van anderen, langzamerhand inyloed sn macht, meestal naast andere groepen.

Tegenwoordig is de emancipatie niet los te denken van een revolutionaire achtergrond. Men droomt zich een „mondigs" mens, dat wil zeggen, een mens die bevrijd van alle banden en kluisters, pas echt mens is. Een mens die zich losmaakt van alle autoriteit, godsdienst, traditie en moraal. Men droomt zich een emancipatie tot een werkelijk „vrije" mans. De kreet van de Franse Revolutie, „geen God en geen meester", wordt in onze tijd tot gemeenschappelijk bezit van velen. Toen werd deze kreet spoedig gesmoord, maar nu lijkt die niet te stuiten. Voor hen die naar het Woord van God willen leven, lijkt in onze wereld steeds minder ruimte te zullen bestaan. Toch ligt de ware bevrijding alleen in de geloofsovergave aan onze God en Schepper, die in de Heere Jezus Christus de toegang tot Hem ontsloten heeft.

Dan worden de kluisters van satan en zonde verbroken. Ware mondigheid is er alleen voor de christen, die staan mag in de vrijheid, waarmee Christus hem heeft vrijgemaakt.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen