leder in zijn eigen taal: van Izi tot Mixiforé

De laatste tientallen jaren is er heel wat werk verzet als het over Bijbelvertalen gaat. Wycliffe Bijbelvertalers bijvoorbeeld is een wereldwijde organisatie die zich inzet voor de opleiding en uitzending van Bijbelvertalers. Maar ook andere medewerkers zijn nodig ter ondersteuning en bevordering van vertaalprojecten, zoals alfabetiseringswerkers. Zij zijn vooral belast met het op schrift stellen van een taal, en helpen de mensen vervolgens om hun eigen taal te leren lezen en schrijven.

Wycliffe heeft zich sinds kort de 'Visie 2025' als doel gesteld. In het jaar 2025 wil zij in alle talen ter wereld die nu nog niet bereikt zijn een project gestart hebben. Dankzij de toegenomen mobiliteit en moderne communicatiemiddelen moet dit volgens Wycliffe mogelijk zijn. Of dit werkelijk gaat lukken? Dat is afhankelijk van Gods hulp en zegen in dit werk. En verder geldt dat er mensen nodig zijn, die zich voor dit werk in willen zetten, op wat voor manier dan ook.

Ook binnen de ZGG zijn er verschillende Bijbelvertaalprojecten, bijvoorbeeld in Irian Jaya, Guinée en Izi. We laten enkele mensen aan het woord die bij de projecten in Guinée en Izi betrokken zijn. In Guinée staat het vertaalproject van het Mixiforé in de kinderschoenen. In Nigeria is een jarenlang project nagenoeg afgerond: de Izi-Bijbel is bijna persklaar.

Guinée: Bijbelvertaler in opleiding

Een Bijbelvertaler vertrekt niet 'zomaar' naar zijn of haar werkterrein. Daar gaat een intensieve voorbereiding aan vooraf. Kees Jan van Linden werd aangenomen als Bijbelvertaler voor Guinée. Inmiddels is hij (met zijn gezin) druk bezig met de voorbereidingen voor het vertrek.

Een Bijbelvertaler in opleiding

Wat moet je allemaal leren voordat je de Bijbel kunt gaan vertalen? Toen ik in april door de zending was benoemd voor het vertalen van de Bijbel in Guinée, vroeg ik me dat ook af. Pas toen merkte ik wat er allemaal komt kijken voordat je echt aan het werk kunt. In augustus zijn we met ons gezin een maand in Oegstgeest geweest. Daar was (toen nog) het Zendingshuis, waar we ondergedompeld werden in de Afrikaanse gedachten en gewoonten. Het is voor Bijbelvertaalwerk heel belangrijk om te weten hoe de mensen denken en leven. Het belangrijkste wat ik daar geleerd heb is dat je als zendingswerker bescheiden moet zijn. Vroeger dacht ik dat een Bijbelvertaler achter een bureau zit, veel boeken om zich heen verzamelt, en al zwoegend en zwetend de vertaling maakt. En als je er niet uit komt, dan vraag je het aan de taalhulp (!). Ik besef nu dat mensen een Bijbelvertaling alleen als hun eigen Bijbel zien, als die ook door henzelf gemaakt wordt. Mijn werk is veel meer het trainen en begeleiden van plaatselijke vertalers. Ik mag hen helpen bij het vertalen. Hiervan zijn we ons nog meer bewust geworden in Engeland. Daar volgen we een cursus van Wycliffe, een wereldwijde organisatie voor Bijbelvertalers.

In Guinée zullen we twee talen moeten kennen. Allereerst het Frans. Dat heb je nodig voor de meer officiële contacten. De plaatselijke taal waarin we de Bijbel gaan (helpen) vertalen, is het Mixiforé. Die gaan we pas leren als we in Guinée zijn. Bij Wycliffe hebben we ook geleerd hoe je een nieuwe taal zo snel en zo goed mogelijk kunt leren. Ook Hebreeuws en Grieks (de grondtalen van de Bijbel), theologie en kennis van de Islam (de godsdienst van de Mixiforé) zijn belangrijk bij de voorbereiding.

Maar de voorbereiding begint eigenlijk al voordat je aangenomen bent. De Heere heeft ons leven zo geleid dat we onze opleiding (klassieke talen) en vorige werk nu goed kunnen gebruiken. Zo heeft Hij onze roeping al voorbereid, voordat wij eraan dachten. Maar het gebed is wel de belangrijkste voorbereiding: in de afgelopen jaren, maar ook nu. Er is een geestelijke strijd gaande, en daarvoor zijn geestelijke wapens nodig. We lezen ook levensbeschrijvingen van zendelingen, bijvoorbeeld van James Fraser, Hudson Taylor, enzovoort. Daarin lees je heel duidelijk hoe machtig de satan is, dat de Heere overwinnaar is en dat het gebed het geheim is van hun leven.

Afs laatste wil ik de ontmoetingen met andere zendingswerkers noemen. Als je op dit moment nadenkt of er voor jou een roeping ligt in de zending, praat dan veel met mensen die dat werk al doen. Daardoor ging het zendingswerk voor ons leven, en het helpt ons nu om het werk steeds duidelijker voor ons te zien. We krijgen er daardoor steeds meer zin in.

Apeldoorn, Kees Jan van Linden

Izi: de Bijbel een open boek

Op een Hollandse winterdag hebben we een gesprek met Reinier de Blois en Nicodemus Ude. Beiden zijn sinds 1982 betrokken bij het Bijbelvertaalproject in het Izi. In 1982 ging De Blois voor het afronden van zijn studie Afrikaanse Taalkunde enkele maanden naar Izi. Hij had een informant ('taaihulp') nodig om de nodige gegevens van het Izi te kunnen verzamelen. Nicodemus zat op dat moment in het laatste jaar van de Bijbelschool en werd gevraagd om De Blois te helpen. Zo werkten ze gedurende twee maanden samen. De Blois keerde terug naar Nederland om zijn studie af te ronden en werd vervolgens uitgezonden als Bijbelvertaler voor het Izi bij de ZGG. Hij moest enige tijd op zijn visum wachten, voordat hij in 1983 terug kon naar Izi. Nicodemus had inmiddels de Bijbelschool afgerond en was fulltime beschikbaar om De Blois te helpen.

Geestelijk proces

Samen begonnen ze onder andere aan de vertaling van de Heidelbergse Catechismus. Omdat het Nieuwe Testament al in de jaren '70 door de familie Meier (Wycliffe-medewerkers) vertaald was, begonnen De Blois en Nicodemus in 1985 met de vertaling van het Oude Testament. Een andere Izi, dominee lyoku, die ook al bij de vertaling van het Oude Testament betrokken was geweest, werkte met hen samen. Een volgende stap in het vertaalproject waren de Psalmen.

De Blois: 'Ik was niet degene die vertaalde. Ik begeleidde Nicodemus en dominee lyoku.'

Nicodemus: 'Wij vertaalden de Bijbel vanuit het Engels in het Izi. Daarvoor gebruikten we vier verschillende Engelse Bijbelvertalingen. Kwamen we ergens echt niet uit, omdat bijvoorbeeld geen enkele vertaling helderheid gaf, dan raadpleegden we Reinier. Hij controleerde onze vertaling dan aan de hand van de Hebreeuwse tekst.'

De Blois: 'De basisvertaling werd dus echt door jullie gemaakt. Het uiteindelijke resultaat controleerde ik aan de hand van de Hebreeuwse tekst. Ik heb - in navolging van de Meiers - vanaf het begin zo gewerkt. Deze manier van werken week af van de vertaalmethode van de meeste Bijbelvertalers in die tijd. Het was dus niet zo dat ik de blanke Bijbelvertaler was, die de taal leerde, vervolgens een vertaling maakte en tenslotte de drukproeven voor een Izi-Bijbel verzorgde. Het echte werk werd door de Izi's zelf gedaan. Zo moet het ook, denk ik. Als Bijbelvertaler ben je geen natuurlijke spreker van de taal. Ook al spreek je de taal nog zo vloeiend, het wordt nooit je moedertaal, de taal van het hart. De mensen zelf moeten vanaf het begin van een vertaalproject ingeschakeld worden. Het vertalen van de Bijbel is een geestelijk proces, waarin verlichting door de Heilige Geest onmisbaar is. De vertaler moet de tekst in zich opnemen, biddend overdenken en vervolgens in zijn moedertaal, de taal van zijn hart, weergeven. Iemand voor wie de taal geen taal van het hart is, kan dit nooit doen.'

Motivatie

Op de vraag wat voor Nicodemus de motivatie was om aan het vertaalproject mee te werken, antwoordt hij: 'Ik kan zeggen dat ik een roeping had. Toen ik in 1982 op de Bijbelschool zat, werd ik gevraagd om Reinier te helpen. We werkten twee maanden samen en konden het uitstekend met elkaar vinden. In 1983 vroeg het comité, dat toen leiding gaf aan de kerk, me opnieuw om hem te helpen. De Heere heeft het zo geleid dat toen ik klaar was met de Bijbelschool, Reinier ook klaar was om met het vertaalwerk te beginnen. Ik zie hier Gods leiding in.'

De Blois vult aan: 'Nicodemus had duidelijk de capaciteiten om dit werk te doen.'

Vertaalproblemen

Omdat het Nieuwe Testament al vertaald was, waren de meeste moeilijke begrippen zoals 'genade', 'vergeving', 'zonde', al vertaald. In de meeste gevallen betekende dit dat een bestaand woord een 'nieuwe' betekenis kreeg. Ook werden, door bestaande woorden samen te voegen, nieuwe begrippen gemaakt.

Zo kwam bijvoorbeeld de Izi-vertaling van het woord 'genade' tot stand. Voor het begrip 'genade' werden twee bestaande woorden samengevoegd, waardoor het woord 'eze-iphe-oma' ontstond. 'Iphe-oma' betekende zoiets als 'weldaad, iets wat je voor een ander doet, zonder dat die ander daar rechten op kan laten gelden'. Door hier het woordje 'eze' (= 'groot') aan toe te voegen, ontstond het huidige woord voor 'genade'. De mensen kennen dit nieuwe begrip nu als iets dat alleen bij God vandaan kan komen.

Nicodemus: 'Dankzij een Bijbelvertaling groeit een taal. De taal wordt rijker.' Het vertaalproject heeft volgens hem de Izi-taal ook min of meer gered. Was de Bijbel niet vertaald, dan had men voor veel begrippen de toevlucht moeten nemen tot de voertaal van de 'provincie' waar Izi deel van uitmaakt: het Igbo. Dan zou het Izi veel meer Igbo-woorden geleend hebben dan nu het geval is.

Eindfase

Tot ongeveer 1991 werkte Nicodemus fulltime mee aan het vertaalproject. In de jaren erna volgde hij zijn opleiding voor predikant, die hij inmiddels bijna afgerond heeft. Bij zijn terugkomst in Izi wacht hem het examen voor de classis, waarna hij beroepen kan worden. Ondertussen is de Izi-vertaling zover gevorderd dat de laatste controles plaats kunnen vinden. Nicodemus, die om persoonlijke redenen toch al in Nederland was, werd bereid gevonden langer te blijven om hieraan mee te werken. Aanvankelijk wilde men de Izi-vertaling gelijktijdig afronden met de Bijbelvertalingen van twee verwante talen, het Ezaa en Ikwo. Je zou het Izi, Ezaa en Ikwo dialecten kunnen noemen: de talen lijken heel veel op elkaar. De vertaling van de Ezaa- en Ikwo-Bijbel komt tot stand door gebruik te maken van de Izi-vertaling. Om het vertaalproject te versnellen heeft De Blois op een gegeven moment aan Ezaa- en Ikwo-vertalers de opdracht gegeven om enkele Bijbelboeken te vertalen, waarvan nog geen Izi-vertaling beschikbaar was. Het idee was om deze vertalingen vervolgens om te zetten naar het Izi. Dit was een goed idee, maar bleek toch ook problemen op te leveren. De personen die zorgden voor de vertaling vanuit het Ezaa of Ikwo naar het Izi, blijken erg letterlijk vertaald te hebben. De vertalingen zijn hierdoor niet zo goed leesbaar. Nicodemus is op dit moment bezig om met name deze Bijbelboeken aan een laatste controle te onderwerpen.

Al werkt hij momenteel enkele maanden in Nederland, toch blijken ook hier vertragende factoren te zijn. Dankzij een computerproblemen moet een heel Bijbelboek (2 Koningen) opnieuw door Nicodemus gecontroleerd worden. Dit kost hem ongeveer een week. Inmiddels heeft De Blois het idee om de drie Bijbelvertalingen tegelijkertijd af te ronden losgelaten. De Izi-vertaling heeft nu voorrang en zal zo spoedig mogelijk afgerond worden. Er zal een voorlopige editie van de Izi-Bijbel uitgegeven worden. De Izi-bevolking kan zodoende binnenkort de hele Bijbel in haar eigen taal lezen.

Bloem van het Oude Testament

De Blois merkt op: 'Bij het vertalen van het Oude Testament bleek dat het Nieuwe Testament eigenlijk niet zonder het Oude Testament kan. Je kunt het Nieuwe Testament niet goed begrijpen als je het Oude Testament niet kent. Vergelijk dit met een bloem. Een bloem is prachtig, maar zonder wortels en steel verwelkt ze binnen enkele dagen. Het Nieuwe Testament is de bloem, de vervulling van het Oude Testament. Maar zonder de wortels en de steel kunnen we het Nieuwe Testament niet begrijpen. Als Johannes de Doper Christus aanwijst als het 'Lam Gods dat de zonde der wereld wegneemt', verwijst hij impliciet naar de oudtestamentische offerdienst. Zonder die verwijzing blijven de woorden van Johannes de Doper eigenlijk zonder betekenis.'

Een open boek

Op dit moment kan volgens Nicodemus ongeveer 50 procent van de christelijke Izi-bevolking lezen. Het gaat dan om leden van de Nigeria Reformed Church (NRC), waarvan een groot deel al tijdens de catechisatielessen leesles heeft gevolgd. Buiten de NRC is het aantal mensen dat kan lezen en schrijven nog veel minder.

Als we Nicodemus vragen wat volgens hem de rol van de Bijbel zal zijn in de kerken van Izi, zegt hij: 'De Bijbel is het Woord van God. Tot nu toe was de Bijbel voor veel mensen een gesloten boek. Doordat we nu zowel het Oude als het Nieuwe Testament kunnen aanbieden aan de Izi-bevolking, is de Bijbel een open boek voor hen. Dit betekent dat in kerkdiensten de teksten niet meer eerst vertaald hoeven worden vanuit de Engelse Bijbel, maar dat mensen het Woord van God direct in hun eigen taal horen.'

De Blois: 'We kunnen eigenlijk alleen maar verwachten dat het een zegen zal zijn voor de kerk. De moedertaal raakt mensen in het hart. En het Oude Testament ligt zo dicht bij de manier van leven van de Izi-mensen, dat zij zich ermee zullen identificeren. Neem bijvoorbeeld de Psalmen, waarin dichters hun nood klagen, maar ook zingen tot Gods eer. Het zal de mensen troosten. De Bijbel is het beste wat je mensen kunt geven. Het is immers een kracht Gods tot zaligheid. Het zal Zijn werk doen. Daar staat de Heere voor in. Het zal nimmer ledig tot Hem wederkeren maar doen wat Hem behaagt. Als het Woord van God eenmaal ergens is zal het vrucht dragen tot eer van God en tot uitbreiding van Zijn Kerk.'

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen