Zondagswerk in de kerk

Wat doet een koster allemaal om de kerkdienst ordelijk te laten verlopen? Hoe bereidt een organist zich voor op de dienst? Hoe is het collecteren precies geregeld? Wie neemt de leiding als er iemand onwel wordt tijdens de dienst? Allemaal zaken waar je als kerkganger niet bij nadenkt. Er blijkt toch heel wat geregeld te moeten worden om een dienst ordelijk te laten verlopen.

Voorbereiding

Zaterdagmiddag begint koster J.J. Wijland van de gemeente Capelle aan den IJssel-Middelwatering al met de voorbereidingen voor de zondag. Hij belt de predikant op voor de Psalmen en geeft die weer door aan de organist. In de kerk brengt hij het psalmbord in orde en legt de psalmbriefjes bij de lessenaar. Op de kansel legt hij de psalmboekjes bij de goede Psalm. Koster Wijland is al meer dan dertig jaar koster. Op papier heeft hij een halve weektaak werk aan de kerk. Maar tijdens het gesprek wordt al snel duidelijk dat er in de praktijk heel wat meer uren in de kerk worden doorgebracht. Gelukkig staan zijn vrouw en twee kinderen achter hem. Met elkaar zorgen ze ervoor dat alles goed verloopt in de kerk.

Op zaterdagavond probeert de koster in te schatten of er nog gestookt moet worden. "'{Tijdens de dienst stijgt de temperatuur met 7°. Daarom proeer ik ervoor te zorgen dat de mperatuur precies 17°C is bij .anvang van de dienst." 'aterdag voor de bediening an het Avondmaal worden e stoelen en de tafels laargezet en het brood n de avondmaalswijn ekocht. ', 'lk probeer zoveel ogelijk op zaterdagavond te doen. Alleen wat echt noodzakelijk is, moet je op zondag, " vindt koster Wijland.

Psalmversje

Ook de organist is zaterdags al bezig zich voor te bereiden op de zondag. Dick Sanderman (44) is al sinds zijn twintigste organist van de Zuiderkerk in Rijssen. "In onze gemeente zijn de organisten regelmatig op zaterdagavond in de kerk te vinden. Sommige Psalmen kunnen al eerder thuis worden geoefend. Sinds enkele jaren houden we rekening met de psalmversjes die de kinderen op de basisschool moeten leren. In de morgendienst worden de Psalmen van groep 4 en 5 vóór en na de dienst gespeeld, 's Middags de Psalm van groep 3, en 's avonds de Psalmen van groep 6 en 7. Dat bevalt ons uitstekend . Zo hoef je je nooit af te vragen wat je zult spelen. Bovendien komen op deze manier ook de minder bekende psalmen eens aan bod."

Zondagmorgen

Veertig minuten voor aanvang van de dienst doet koster Wijland de deuren van de Gereformeerde Gemeente van Capelle aan den IJssel open. Samen met de hulpkoster zorgt hij ervoor dat alles klaar staat: "Water op de kansel voor de predikant of de ouderling die een preek leest, bij doopdiensten moeter water in het doopvont en een handdoekje voor de dominee erbij, de geluidsinstallatie moet in orde zijn. De hulpkoster luidt de klokken en een kwartier voor de dienst gaat het orgel spelen. Dan wijs ik samen met de hulpkoster de 'vreemden' een plek." Koster Wijland maakt nooit gebruik van het 'stoplicht' zoals hij dat noemt. " Er is voor iedereen plek..."

Salem

In sommige gemeenten worden intussen de mensen opgehaald die zelf geen vervoer hebben. In Ridderkerk komt om de veertien

dagen een aantal bewoners van het verpleeghuis Salem naar de ochtenddienst. Om beurten rijden gemeenteleden van Ridderkerk de bewoners van Salem met de 'Salembus'. Andere gemeenteleden zorgen ervoor dat de invalidenwagens de kerk in worden gereden.

Arno Griffioen (25) heeft de vaste zorg over één van bewoners. Arno vindt het fijn dat deze mensen ook naar de kerk kunnen komen: "Dit zijn mensen die lichamelijk gehandicapt zijn. Ze zitten in een rolstoel. De mensen in Salem kunnen de dienst ook beluisteren via de kerktelefoon. Maar dan mis je de gemeenschap met de gemeente. Zelf ervaar ik dat de bewoners het zeer waarderen. Op den duur krijg je een band met de mensen die je rijdt, " merkt Arno. "Nu zit er een vrouw naast me die elke dienst een snoepje geeft Dat vind ik leuk. Het gaat mij helemaal niet om het snoepje, maar je merkt uit het gebaar een stuk waardering en dat doetje goed. Voordat deze mevrouw naast me zat, reed ik altijd een andere mevrouw. Zij is nu naar het bejaardentehuis gegaan. Dat vond ik best jammer. Het was zo eigen en vertrouwd. Uit de kerk kon je soms nog zo fijn over de preek met haar praten."

Aanvang

Als het tijd is, stopt de organist met spelen en komt de kerkenraad binnen. De koster blijft nog even achter en zet als hij de voorganger de preekstoel op hoort gaan de bandrecorder aan. Als hij in de kerk komt, heeft de voorganger de zegenbede al gedaan. Koster Wijland probeert tijdens de dienst zo min mogelijk te doen. Alleen bij doopdiensten is er altijd wat meer werk. Tien minuten voor de dienst worden de doopouders door de koster de kerk ingebracht. En na het lezen van het formulier zorgt hij ervoor dat de kinderen op tijd de kerk in worden gedragen.

EHBO

Als iemand lang wegblijft bij toiletbezoek gaat hij altijd even kijken. "Als het nodig is schakel ik EHBO-ploeg in. Gelukkig hoeven ze niet vaak op te treden."

Pieter Honkoop (32) is nu vijfjaar lid van de calamiteitencommissie van de gemeente van Ridderkerk. Pieter is gehuwd en vader van twee kinderen. In het dagelijks leven is hij als arts werkzaam in het Academisch Ziekenhuis Rotterdam, Dijkzigt. De arts vindt het belangrijk dat er goede richtlijnen zijn: "We hebben richtlijnen opgesteld die we in principe volgen. Ik heb een gereserveerde plaats zodat de koster niet hoeft te zoeken. Als hij het niet vertrouwt, waarschuwt hij één van de artsen of een ander lid van de calamiteitencommissie. In deze commissie zitten mensen die ervaring hebben met hulpverlening. De meesten zijn werkzaam in de verpleging, bij de brandweer, de politie of in de bedrijfshulpverlening.

Functie

Uitgangspunt voor elke calamiteitencommissie is dat de eredienst zo min mogelijk gestoord wordt. Uit ervaring weefde arts Honkoop datje beter zelf op tijd de kerkzaal verlaten kunt, voordatje eruit gedragen moet worden. "Dit laatste geeft altijd veel commotie. Als iemand onwel wordt, stellen we ter plaatse vast of de persoon nog ademhaalt en de hartslag nog waarneembaar is. Als dat zo is, wordt de persoon zo snel mogelijk met brancard buiten de kerkzaal gebracht. Dan beoordelen we wat de ernst van de situatie is en of er bijvoorbeeld een ambulance gebeld moet worden."

Bij de meeste gevallen waarbij de arts Honkoop betrokken is geweest, ging het om mensen die flauw vielen van de warmte, de drukte of iets anders. "Gelukkig is het meestal niet ernstig, maar je moet er altijd op voorbereid zijn dat zoiets wel een keer kan gebeuren." Pieter Honkoop ziet zijn functie in de eredienst niet als een speciale taak: "Meer als een verplichting hulp te bieden als dat nodig is."

Aandacht

Om de dienst zo min mogelijk te storen, blijft koster Wijland zoveel mogelijk zitten.

"Ik ben al dertig jaar koster. Maar toch kijken alle mensen nog naar je als je tijdens de dienst bijvoorbeeld de gordijnen dicht doet of de verlichting aan doet. Daarom probeer ik dat zoveel mogelijk tijdens het zingen te doen. Als er lampen van een auto aan staan, probeer ik uit te zoeken van wie de auto is. Dan zoek ik de persoon vóór de dienst in de kerk op. Maar ik ga geen kentekens aflezen voor de lessenaar. Dat vind ik niet bij een kerkdienst passen."

Orgelspel

Organist Dick Sanderman is het daarmee eens. "In de eredienst staat het Woord centraal. Het orgelspel heeft een dienende functie. Het is onze taak de gemeentezang in goede banen te leiden. In het voorspel bereiden we de gemeente voor op de te zingen Psalm en vóór en na de dienst proberen we passend orgelspel te leveren. In de richtlijnen voor de organisten die ik bij mijn benoeming kreeg, staat onder meer: Onze organisten moeten begrijpen dat het orgelspel ten doel heeft, de gemeentezang te begeleiden en niet bedoeld is om eigen lusten uit te spelen. Dat is misschien wat plastisch geformuleerd door de toenmalige scriba, maar 't is wél waar) Een kerkdienst is geen orgelconcert en ook geen samenzangavond."

Begeleiding

Dick Sanderman vindt het moeilijk om onder woorden te brengen hoe je je orgelspel kunt afstemmen op de preek.

"Muziek is een taal die méér kan zeggen dan honderd woorden. Je mag ervan uitgaan dat de Psalmen die worden opgegeven al zijn afgestemd op de preek. Het voorspel is dan als het goed is zowel voor de preek als voor

de Psalm passend." Ook de sterkte van de begeleiding bij de gemeentezang wil de organist laten bepalen door inhoud van het psalmvers. Maar volgens Sanderman zijn er wel grenzen.

wel grenzen. "De Rijssense Noorder-en Zuiderkerk zijn met tweeduizend zitplaatsen zó groot datje bede-en boetepsalmen niet té zacht kunt begeleiden. Dat lijkt misschien wel passend bij de tekst, maar dan hoort de gemeente het orgel niet meer en schiet je als organist je doel voorbij. Dat doel is immers primair: de gemeentezang te begeleiden. Bij een te zachte registratie laat de organist de gemeente aan haar lot over en steunt hij de gemeentezang niet meer."

Collecteren

Tijdens de samenzang na het gebed wordt er gecollecteerd. In grote gemeenten als Rijssen, Capelle en Ridderkerk is het nodig om een wat langer voor-en tussenspel te spelen. Dan is er ook wat meer gelegenheid om te improviseren.

"Als je de gave van de improvisatie hebt ontvangen, kun je soms in het voorspel heel direct in klanken iets schilderen uit de inhoud van het te zingen psalmvers, " legt organist Sanderman uit. Het kan heel mooi en veelzeggend zijn als het voorspel qua sfeer een echte voorbereiding is op de woorden die gezongen zullen worden."

Arno Griffioen kan zich nog goed herinneren dat hij voor het eerst moest collecteren. "De kerkmeester had mijn schoonvader gevraagd om te collecteren. Omdat hij het niet zo zag zitten, heb ik me opgegeven. De eerste keer kan ik me nog goed herinneren. Dat was op 11 januari 1998. Ik was best zenuwachtig. Je loopt dan door zo'n grote kerk en alle mensen kijken naar je."

Jongeren

Koster Wijland heeft ook aandacht voor jongeren. "Als ik merk dat het ergens onrustig is, loop ik erheen. Zonder wat te zeggen, ga ik er bij zitten. Dan is het over. Op catechisatie spreek ik ze dan nog aan. Hé jongens, dat ging niet goed zondag. Dat doe je toch niet in Gods huis..." De koster is erg te spreken over de jongeren. 'Ome Johan', zoals hij altijd door de Capelse jeugd wordt genoemd, is geliefd bij de jongeren. "Ze mogen veel doen, maar er zijn duidelijke regels. Daar houden ze zich aan."

Moeilijke momenten

Aangrijpende gebeurtenissen staan koster Wijland nog helder voor de geest. "Het is nu twee keer gebeurd dat er een gemeentelid tijdens een kerkdienst overleden is. Dat is altijd erg aangrijpend. Het is wel eens gebeurd dat er tijdens de dienst moest worden gereanimeerd. Helaas mocht het niet baten. Dan is het mijn taak om dat de predikant te gaan zeggen..."

De Capelse koster ervaart soms dat het moeilijk is om na de dienst je taken direct weer op te pakken. "Je bent ook niet altijd hetzelfde. Je bent mens en je hebt ook het Woord gehoord. Dan is het wel eens moeilijk om weer over te schakelen; je zou dan het liefst naar huis gaan. Bij de bediening van het Heilig Avondmaal moet ik me er vaak toe zetten om de kerk weer in orde te maken. Ds. P. Blok liep op avondmaalszondagen wel eens de keuken in. 'Denk erom hoor, 't is ook voor kosters avondmaal', zei hij dan. We moeten er als kosters en functionarissen in de eredienst voor waken dat we niet teveel opgaan in ons werk. Het gaat uiteindelijk om de verkondiging van het Woord van God. Dat geldt voor kerkmensen, maar ook voor mij als koster!" merkt de heer Wijland op

Reacties

De koster en de organist zijn tijdens de eredienst het meeste zichtbaar en hoorbaar. Zij krijgen dan ook wel eens reacties vanuit de gemeente. Positieve reacties hoort Dick Sanderman wel eens rechtstreeks. "We merken dat mensen het fijn vinden wanneer de Psalm die hun kind op school moet leren zondags vóór of na de dienst wordt gespeeld. Zeker bij onbekende Psalmen meteen lastige melodie is het orgelspel een waardevolle ondersteuning bij het aanleren van zo'n moeilijke wijs." Negatieve reacties zijn gelukkig schaars. Sanderman vindt het wel jammer dat hij

kritiek op het orgelspel meestal via de kerkenraad moet horen. Hij zou liever zien dat de mensen in zo'n geval de weg van Mattheüs 18 zouden bewandelen en eerst met de organist gingen praten.

"Uit ervaring weet ik dat dat moeilijke en soms pijnlijke gesprekken kunnen zijn. Gemeenteleden kunnen soms heel emotioneel reageren. Mensen die geen verstand hebben van muziek, hebben er wél een mening over. Dan heb je als organist het gebed 'Zet, HEER', een wacht voor mijne lippen' hard nodig!"

Ook kosters krijgen nog wel eens reacties. De Capelse koster oogst vooral waardering. Dat bleek wel tijdens zijn 25-jarigjubileum als koster. Dat heeft hem erg goed gedaan. Er zijn ook wel klachten. Meestal over de temperatuur of de tocht.

"Je kunt het nu eenmaal niet alle duizend mensen naar hun zin maken. Als ze echt klachten hebben, stuur ik ze door naar de kerkenraad. Maar dat komt maar zelden voor, " is de ervaring van de heer Wijland.

Overleg

Met de kerkenraad hebben de meeste functionarissen regelmatig overleg. Het is in de gemeente van Rijssen de gewoonte dat er eenmaal per jaar overleg plaats vindt tussen een afvaardiging van de kerkenraad en de organisten. Dick Sanderman vindt dat een goede gewoonte is.

"Van beide kanten kunnen dan zaken worden besproken die zich in het achterliggende jaar hebben voorgedaan. Dat kunnen klachten over het orgelspel zijn die bij de kerkenraad zijn ingediend. Maar ook stoffelijke zaken als het onderhoud aan het orgel of het aanschaffen van muziekboeken om in de eredienst te gebruiken."

De Ridderkerkse leden van de calamiteitencommissie komen ongeveer eens per jaar bij elkaar. "Meer is niet nodig als er goede richtlijnen zijn, " vindt dokter Honkoop. "Alle voorzieningen zijn aangeschaft en de taken zijn verdeeld."

Koster Wijland heeft ook regelmatig contact met zijn kerkenraad. Alle zaken rond het kosterswerk worden dan doorgesproken. De koster is blij dat er een goede verstandhouding is met de kerkenraad. Want er komt heel wat kijken om een dienst 'ordelijk en stichtelijk' te laten verlopen.

Psalmborden

Alle functionarissen onderstrepen het belang van de verkondiging van het Woord. Dat moet centraal blijven staan. Want het gepredikte Woord is het middel waardoor de Heilige Geest wil overtuigen, onderwijzen en vertroosten. Als functionaris ben je dienend bezig en dat betekent soms ook zelfverloochening.

"Ik probeer altijd zoveel mogelijk tegemoet te komen aan de wensen van de kerkenraad en de gemeenteleden, " vertelt de heer Wijland. De koster heeft bijvoorbeeld wel eens voorgesteld om na de bediening van het Heilig Avondmaal de tafels en de stoelen te laten staan tot maandag. Maar de kerkenraad had toch liever dat alles werd opgeruimd na de dienst. "Dan doe je dat natuurlijk, want de kerkenraad is uiteindelijk verantwoordelijk voorde dienst." In de praktijk betekent dat voor kosters dat ze ook wel eens moeten improviseren. "Ds. L. Blok die hierin Capelle gestaan heeft, gaf nooit vooraf de Psalmen door. Pas op zondagmorgen gaf hij het psalmenbriefje en pas dan kon ik de psalmborden in orde maken. Hij zei dan: "Wijland, laat die borden maar zitten. Ik zeg het wel drie keer, dan weten ze het ook." Maar dan antwoordde ik altijd: "Dominee, hou de broeders nog even aan de praat, dan zorg ik dat de borden in orde komen!"

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen