Luther en de angst van het westen

Volgend jaar zal het vijfhonderd jaar geleden zijn dat de kerkhervormer Maarten Luther (1483 —1546) geboren werd in Eisleben. In Duitsland is ter gelegenheid van dit jubileumjaar reeds een aanzienlijke reeks Luther-biografieën verschenen, vaak luxe uitgevoerd met vele illustraties — terwijl ook een levensbeschrijving van zijn vrouw Kathe en van zijn goede vriend Philippus Melanchton niet ontbreekt. Ook in Nederland kunnen we verschillende bundels met opstellen over Luthers weg en werk tegemoet zien. Het is een goede zaak dat opnieuw aandacht wordt gevraagd voor wat deze begenadigde man Gods ons ook vandaag te zeggen heeft. Het is te wensen (en vurig te bidden) dat het niet bij jubileumbijeenkomsten, toespraken en uitgaven zal blijven — maar dat het mag komen tot voortgaande reformatie en een hernieuwde opwekking in Kerk en theologie. Er is schreeuwend behoefte aan een krachtige heroriëntatie op het sola gratia, sola fide, sola scriptura, solo Christo van de Reformatie. Door genade alleen, door geloof alleen, door de Schrift alleen, door Christus alleen! Indien er niet naar dit Woord gesproken wordt, is er geen dageraad. Dan

zal het ook niet baten wanneer de graven van de profeten uitbundig worden vereerd! Ook de onder ons zo bekende en gewaardeerde dr. W. Aalders vestigt in zijn nieuwste publicatie de aandacht op Luther. Op de achterflap van zijn boek Luther en de angst van het westen — Een pleidooi voor de rechtsstaat (uitg. J. N. Voorhoeve, Den Haag) ^taat ondermeer te lezen:

„Dit boek is niet een globale studie over Luthers leven en werken in verband met het herdenkingsjaar van zijn geboorte in 1483. Het wil een belangrijk en sterk omstreden aspekt van zijn theologie belichten, namelijk zijn Twee-rijken-leer. Bijzondere" aandacht wordt daarbij gegeven aan één van Luthers minst bekende geschriften, zijn commentaar op Salomo's prediker, waarvan de grote Luther-kenner Heinrich Bornkamm eens schreef, dat dit het meest eigenaardige en diepzinnigste boek was, ooit door de reformator geschreven."

Aalders geeft niet een omvattende beschrijving van die zo omstreden twee-rijkenleer van Luther. Maar het belangwekkende van dit boekje is ondermeer dat door breedvoerige citaten van Luthers commentaar op het bijbelboek Prediker dit vrij onbekende w-erk van de reformator voor een brede lezerskring toegankelijk wordt gemaakt. Het is niet mijn bedoeling mij in het nu volgende reeds te wagen aan een beoordeling van Aalders laatste pennevrucht. Daarvoor zou ik mijn indrukken na lezing in één adem wat moeten laten bezinken, om ze daarna door herlezing op hun juistheid te toetsen. Het gaat mij nu alleen om een aankondiging van dit boek, enkele grepen uit de inhoud en een voorlopige kanttekening.

De angst van het westen

In 1978 verscheen een boek van de hand van de Franse historicus Jean Delumeau onder de titel: 'De angst in het westen'. Bedoeld werd de angst die wordt opgeroepen door de drijfkracht en dynamiek van de voortstuwende geschiedenis. Juist de westerse mens is de mens die geschiedenis maakt, die ook tracht de geschiedenis te sturen naar'een betere toekomst. De westerse mens is kwartiermaker van zijn eigen toekomst. Maar daarmee is tegelijkertijd gegeven dat hij ontredderd in het heden staat. Met het visioen van de wereldverbetering gaat een beklemmende angst gepaard. Angst omdat ik niets anders ben dan een papiersnipper op de woest voortstromende rivier van de geschiedeins. Wat is de enkeling meer dan mest op de akker van de wereldhistorie? Hierbij knoopt Aalders aan — zoals uit de titel van zijn boek meteen al blijkt. We herkennen bij eerste oogopslag reeds de schrijver van boeken als 'Theologie van de verontrusting' en 'Sch ping of geschiedenis'. Opnieuw klinkt he bewogen protest tegen een modern christendom dat zich verzwagerd' heeft met die revolutionaire geschiedenis-dynamiek en dat zo tot in het merg is aangetast. Een christendom waaruit de troost is weggenomen, omdat het nog slechts bestaat in een oproep tot handelen in de richting van een nieuwe wereld.

Tegenover deze verziekte revolutietheologie vindt Aalders tegengif bij Luther. Luther die niet anders wilde zijn dan 'een beëdigd doctor van de Heilige Schrift' Luther wist dat de Bijbel niet zomaar een menselijk literiar document is, maar de neerslag van Gods openbaring zoals die in het verleden geschied was. Hij wist bij ervaring hoe de Geest der openbaring, die in de Heilige Schrift sluimert, door dit Woord vaardig wordt over de mensen - zodat de woorden van de Schrift dwars door hen hééngaan en ze er de vurige en gedreven getuigen van worden. Zo is Luthers schriftverklaring niet een min of meer afstandelijke beschouwing, maar een uit geestelijke worsteling geboren getuigenis. Luther drukte dat eens uit met de woorden 'dat hij onbeschaamd bij Paulus op de deur gebonkt had, om de Romeinen-brief, obi de betekenis van het woord gerechtigheid in Romeinen 1 : 17 te mogen leren verstaan. Maar Aalders stelt dat Luther zo ook bij Salomo op de deur heeft gebonkt om de zin van het woord ij delheid in Prediker te verstaan. En het zowel als het ander is hem door de Geest geschonken. Van het nieuwe verstaan van de Prediker legt het werk getuigenis af dat in 1526 onder de titel: Salomo's Prediker met aantekeningen' werd uitgegeven.

Uitleg van het boek Prediker

Luther nam afstand van de gebruikelijke uitleg van het boek Prediker die er, in de lijn van wat Hiëronymus en andere oude kerkvaders hadden geschreven, eigenlijk een fundering van de kloosterpraktijk en het monnikenbestaan in zag. Heel het wereldse bedrijf is toch maar 'ijdelheid der ijdelheden'. Zou het dan niet beter zijn die wereld maar te mijden en zich zoveel mogelijk terug te trekken uit de maatschappij?

De kerkhervormer breekt echter met deze opvatting. Wie een kluizenaarsbestaan kiest, gaat de gemakkelijkste weg. Het ware christelijke kruisdragen vindt midden in de maatschappij plaats, in de politiek, in het wereldlijk beroep, in huwelijk en gezin. Wie zich schijnbaar geestelijk uit die levensverbanden terugtrekt, is in werkelijkheid een deserteur. Hier. laat Luther een krachtig appèl horen: erlaat de slagorde van Christus niet, maar volhardt op uw post! Voor dit appèl vindt hij een degelijk fundament in het boek Prediker. Koning Salomo is er immers de auteur van en wie zou de christen beter kunnen bepalen bij zijn roeping en verantwoordelijkheid in de geschiedenis dan juist deze vredevorst! We vinden in dit bijbelboek Salomo's visie op' staat en maatschappij. Wat bedoelt hij met ijdelheid, met het zich aftobben onder' de zon (1 : 3) en de vruchteloze kwelling van de geest? Luther ep-vat het zó samen:

'Wij mensen zijn echter net als kwikzilver, dat nooit ergens rustig blijft liggen. Even onbestendig is het menselijk hart; het is niet in staat om zich echt te verheugen in één van Gods weldaden. En het is nu die ellende van het menselijk hart, die Salomo in dit geschrift hard aanpakt.'

Wat staat daar dan tegenover? Het beseffen van de geschonken weldaden en het dankbaar genieten daarvan, verder midden onder de mensen leven op de plaats waar God ons gesteld heeft en in de vervulling van de taak die Hij ons op de handen heeft gelegd. De mens moet zich niet, terwijl hij droomt van een 'vrije wil', laten opdrijven door hoogmoed en hebzucht. Gebeurt dat toch, dan verschijnt het rijk van de ijdelheid als resultaat van het zich vruchteloos aftobben onder de zon. Zo is de geschiedenis een omhoogvoerende beweging, geen heilsweg, maar een neerzuigend moeras. Blijft ér vanuit dit inzicht eigenlijk iets anders over dan de terugtocht in het. klooster? Zou, zoals Luther zegt, de wanhoop hier geen monniken baren? Toch biedt Salomo troost aan. mensen die beseffen dat ze zich niet mógen onttrekken aan hun verantwoordelijkheid: in de geschiedenis! Immers — er is naast het rijk der ijdelheid ónder de zon ook nog het rijk van God bóven de zon. En ondanks alles is er nog een betrekking van God tot de geschiedenis. Het hemellichaam de zon is daarvan een troostvol teken, een één 'scheppingssacrament' dat heenwijst naar de Schepper zelf. De zon met zijn ononderbroken vaste orde predikt God als de rusteloos Werkende, die ónder de zon de chaos paal en perk stelt en de ijdelheid terugdringt. God blijft de eeuwige gazant van de scheppingsorde en keert zich met macht en majesteit tegen alle willekeur en wanorde.

Dit koningschap van God, dit rijk bóven de zon, manifesteert zich midden in het rijk ónder de zon. Allereerst in het menselijk hart als eerste bruggehoofd van Gods rijk op aarde — maar dan ook in scheppingswonderen als kerk, school, huwelijk, gezin en vooral staat en samenleving. Het zijn goddelijke ordeningen tegenover de boosaardige en gevaarlijke krachten die in het menselijk hart huizen en van daaruit de geschiedenis beheersen. Met. name de rechtsstaat is een burcht of citadel in de wilde baaierd van de geschiedenis, waarbinnen het leven zich kan ontplooien. Door de staat krijgt de tweede tafel van Gods Wet een mogelijkheid van verwerkelijking in de wereld. Kerk en staat komen dan in eikaars verlengde te liggen als twee brandpunten van een elips. Luther bakent zijn visie af tegenover de beide uitersten van enerzijds de kerkstaat en anderzijds de neutrale staat. Hij keert zich daarbij tegen absolutisme en volkssoevereiniteit. Dat wil zeggen: e vorst heeft geen absolute macht, maar ook de helft plus één is niet altijd beslissend. Luther geeft vanuit zijn verstaan van het boek Prediker bouwstoffen voor de inrichting van een rechtsstaat, als veilige burcht tegen tirannie en anarchie en als een afdoend geneesmiddel tegen de angst van het W'esten. De Bijbel geldt daarbij als rechtsbron, waaraan fundamentele beginselen voor de samenleving worden ontleend, zoals bijvoorbeeld 'de gouden regel' 'Wat gij wilt dat u de mensen doen, doe gij dat hun' ook' (Matth. 7 : 12).

Enige opmerkingen

Dit overzicht van de inhoud van Aalder boek is incompleet. Zo is er een boeienk hoofdstuk over Prediker als opvoedkunda-•

boek, over de.samenhang van overheidsambt en opvoedingstaak. Men zou dit boek vrij gemakkelijk terzijde 'kunnen schuiven met de opmerking: 'dat is nu typisch Aalders weer'. Maar wordt er serieus naar zijn boodschap geluisterd? Is het niet waar dat bet oude slangengif van de revolutie vanuit Genesis 3 de wereldgeschiedenis doortrekt? En wordt het geen tijd temidden van chaotische ontwikkelingen nieuwe aandacht te hebben voor wat vast staat als ordening Gods — in gezin, maatschappij en Kerk?

Zeker na dit boek is Aalders niet meer te beschuldigen van desertie uit de verantwoordelijkheden die het christen-zijn in deze wereld meebrengt. Het is waar dat de stemmen van Aalders, Luther en Salomo (de Prediker) hier onontwarbaar vermengd zijn. Ook is er mijns inziens kritiek te leveren op de visie van de schrijver, wanneer hij het heeft over Calvijns theocratische gedachten. In de interpretatie van de twee-rijken-leer zit ik niet geheel met hem op één lijn. Dat heeft ook consequenties voor de opstelling in de politiek. Ik mis bij Aalders de erkenning dat ook de geboden van de éérste tafel betekenis hebben voor de inrichting van de. maatschappij. Maar niettemin is mijn oordeel na eerste lezing: dit boek verdient een goede belangstelling. De lezer moet dan vooral de ferme veroordeling van de historisch-kritische methode van bijbelonderzoek ter harte nemen. Voor de bladzijden 120- 134 ben ik Aalders bijzonder dankbaar!

V.

J. H.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen