De Heidelbergse Catechismus (5)

Handreiking aan de Lutheranen

Wanneer we de Heidelbergse Catechismus goed lezen, dan merken we verschillende malen dat Ursinus aan de Lutheranen tegemoet is gekomen in hun geloofsopvattingen. Dat had een speciale reden. In 1555 was de godsdienstvrede van Augsburg totstandgekomen. In de bepahngen stond dat de Lutheranen vrijheid van godsdienst kregen. Dat was een geweldige zegen voor de Lutheranen. Maar hoe stond het met de Gereformeerden ? Die kregen die vrijheid niet. De Gereformeerde rehgie was nog steeds een verboden godsdienst in het rijk van de keizer Voor de Gereformeerde Frederik III en zijn land, de Palts, betekende dit dat zij gevaar hepen vervolgd te worden om hun geloofsovertuiging. Het waren dus hele spannende en onzekere tijden die de inwoners van de Palts beleefden. Tegen deze achtergrond wordt het begrijpeüjk dat Ursinus daar waar dit mogehjk was de Lutheranen tegemoet wilde komen in zijn leerboek. Mogehjk zou dit de kans op vervolging verminderen. We willen daar nu enkele voorbeelden van bekijken.

Twee keer de wet

Zoals we al eerder opmerkten komt de Wet in de Heidelbergse Catechismus twee keer voor. Zowel in het eerste deel over de ellende als in het derde deel over de dankbaarheid. Dat de Wet in verband gebracht wordt met de kennis van de ellende vinden we in de Catechismus van Calvijn (1542) niet. Daar wordt de Wet behandeld na de GeloofsbeUjdenis als een regel om tot Gods eer te leven. Dat komt dus overeen met de behandeüng van de Wet in het derde deel van de Heidelbergse Catechismus. Maar nu plaatst Ursinus de Wet ook in het eerste deel, als een spiegel om onze ellende te leren kennen. En dat is nu een handreiking naar de Lutheranen. Bij hen speelde de tegenstelhng van Wet en Evangehe een grote rol. De Wet houdt je je zonden voor, zodat je tot be­ rouw komt over je schuld. Dan komt God met het Evangehe om zulke verschrikte harten te troosten met het volbrachte werk van Christus. In de Heidelberger vinden we deze gedachte ook. De Wet is zowel spiegel der ellende als leefregel der dankbaarheid. Een duidehjke handreiking naar het adres van de Lutheranen.

Twee keer de bekering

Twee keer de bekering

Ook op een ander punt, dat met het vorige samenhangt, kwam Ursinus de Lutheranen tegemoet. Calvijn had hem geleerd dat de bekering een vrucht van het geloof is. We kunnen ook zeggen: bekering komt niet door jezelf tot stand, maar door Christus, Die door Zijn Geest het leven bekeert. Die gedachte vinden we ook in de Heidelbergse Catechismus. De bekering wordt behandeld in zondag 33: Uit hoeveel delen bestaat de bekering? Uit twee delen: de afsterving van de oude mens en de opstanding van de nieuwe mens. De bekering vormt de inzet van het derde deel. Het is dus een ander woord voor de dankbaarheid en evenals bij Calvijn de vrucht van het geloof. De boom van het geloof brengt goede vruchten voort.

Maar dat is niet alles wat we over de bekering in de Heidelbergse Catechismus kunnen zeggen. Ik kom hier dus terug op hetgeen we een paar weken geleden hierover zeiden. Als het gaat om het begin van de bekering: het berouw hebben over onze zonden tegen God, dan vinden we dat ook in de Heidelbergse Catechismus, nameUjk in het eerste deel, het deel over de ellende. Dan gaat het daarin ook over het berouw omdat je Gods wet overtreden hebt. En daarmee komt Ursinus weer de Lutheranen tegemoet. Zij leerden dat de bekering vóór het geloof komt. De bekering is de boetvaardigheid om de zonde en die gaat aan de verkondiging van Gods genade vooraf. Ursinus integreert die gedachte in zijn leer- boek. Zo komt niet alleen de wet twee keer voor, maar ook de bekering. Dan wordt bekering een ander woord voor wedergeboorte (vr. en antw. 8). Al spoedig is deze opvatting van bekering als wedergeboorte ook in de Gereformeerde Theologie opgenomen. Men spreekt dan vaak over de eerste bekering, te onderscheiden van de dagelijkse bekering (de dankbaarheid). BeDordtse Leerregels vatten de bekering of wedergeboorte ook in deze zin op (Hoofdstuk III/IV, art. XII).

Toch is er ook altijd de oorspronkehjke hjn van Calvijn gebleven. Iemand als Kohlbrugge heeft die hjn benadrukt, mede uit verzet tegen hjdehjkheid en wetticisme in het geloofsleven. Beide Ujnen in de Gereformeerde traditie kunnen zich op deHeidelbergse Catechismus beroepen, hetgeen dan ook in de praktijk voortdurend gedaan is.

Het geloof

In zondag 7 bespreekt Ursinus het geloof. Het bestaat uit drie onderdelen, te weten het: vertrouwen, het voor waar houden en het kennen. Ook in de prachtige formulering voor het geloof zien we dat Ursinus zowel naar de Gereformeerden als naar de Lutheranen kijkt. Calvijn heeft geloven vooral als kennen gezien. Hij deed dat tegen de achtergrond van de onwetendheid in de Rooms-Kathoheke Kerk. Daar geloofde men met de kerk mee. Maar men wist zelf niet wat men geloofde. In de Institutie (uitgave 1559) III.2.7. omschrijft Calvijn geloven dan ook als een kennen van Gods goedgunstigheid jegens ons. Ook in zijn Catechismus spreekt hij er zo over (vr. en antw. UI). Kijken we nu naar de wijze waarop in de leerboeken bij de Lutheranen over geloven wordt gesproken, dan hgt het accent op het vertrouwen. Zo deed Luther het al in zijn Kurze Form (1522). Melanchthon spreekt in zijn uitgave van de Loei van 1559 over geloven als voor waar houden èn vertrouwen. Ursinus, leerhng van Calvijn en Melanchthon integreert opnieuw deze drie elementen op schitterende wijze en wel als volgt:

'Een waar geloof is niet alleen een stellig weten of kennen waardoor ik alles voor waarach­ tig houd, wat God ons in zijn Woord heeft geopenbaard, maar ook een vast vertrouwen, dat de Heilige Geest door het Evangelie in mijn hart werkt, dat niet alleen aan anderen maar ook aan mij vergeving der zonden, eeuwige gerechtigheid en heil door God geschonken is, uit louter genade, alleen op grond van de verdienstenvan Christus.'

De sacramenten

Ik geef nog een voorbeeld waaruit bhjkt dat Ursinus de Lutheranen een handreiking deed. Namehjk in de omschrijving van wat sacramenten zijn in vraag en antwoord 66.

In de Lutherse traditie werd in de omschrijving van een sacrament heel sterk de nadruk gelegd op het handelen van God. Niet zozeer op ons handelen, ons aangaan. Zwingh deed dat laatste nu juist wel. Hij zag de doop en het avondmaal als een 'Plichtzeigen', een teken van een phcht van de gemeente. Op de geloofshandeüng van de gemeente hgt bij hem alle nadruk in het sacrament. Calvijn heeft beide elementen opgenomen. Bij hem wordt zowel het handelen van God als het behjden van de gelovige in de sacramenten beklemtoond. En wat zien we nu bij Ursinus in vraag 66? Hij noemt niet het handelen van de mens, maar alleen het handelen van God. God doet ons door het gebruik van de sacramenten de belofte van het EvangeUe des te beter verstaan en bezegek die. Dat hij de andere kant: het behjden van de mens niet noemt is opmerkehjk en kan weer gezien worden als een handreiking aan de Lutheranen.

De uitwerking

Hoe is nu de reactie geweest van de Lutheranen op de Heidelbergse Catechismus^ Hebben ze de handreiking positief gewaardeerd? Nee, de Heidelberger is met de meest felle bewoordingen afgewezen. Dat Ursinus trachtte de Lutheranen daar waar het mogehjk is tegemoet te komen heeft niets geholpen. Wat moet het spannend geweest zijn voor Frederik III, toen hij op de Rijksdag te Augsburg in 1566 zijn Catechismus moest verdedigen voor de Lutherse vorsten en de kei- zer. Het is een wonder dat zijn optreden toen zóveel indruk heeft gemaakt, dat de Lutherse vorsten moesten zeggen: 'Frederik, Jij bent vromer dan wij allen.'

Rome en de Wederdopers

Was Ursinus in staat de Lutheranen tegemoet te komen, dat kon hij ten opzichte van Rome en de Wederdopers niet doen. Door heel de Catechismus heen khnken de drie sola's op: sola fide, sola gratia, sola scriptura. De verdienstehjkheid van goede werken wordt afgewezen (vr. en antw. 62). Het werk van Christus wordt als volmaakt geschilderd (vr. en antw. 30) en de pausehjke mis wordt een vervloekte afgoderij genoemd (vr en antw. 80). Dat deze vraag er later bij gekomen is zagen we al in het eerste artikel als reactie op de vervloekingen van het Rooms-Kathoheke conciUe van Trente (1545 - 1563).

Ook naar de zijde van de Wederdopers heeft Ursinus geen inschikkeHjkheid betoond. Weder-dopers stonden bekend als revolutionairen, die wilden dat het koninkrijk van God er hier en nu moest komen (Munster). Zij wilden de gevestigde orde omverwerpen. In allerlei bewoordingen kunnen we merken dat Ursinus wilde voorkomen dat men de Gereformeerden voor Wederdopers aanzag. Hij bindt het werk van de Geest zo dicht mogehjk aan Christus (vr en antw. 31), hij beklemtoont dat de Zoon van God echt mensehjk vlees en bloed heeft aangenomen uit de maagd Maria (vr en antw. 35); hij verdedigt het goed recht van de eedzwering, en erkent daarmee de aardse overheid (zondag 37). Deze beide laatste punten hebben ermee te maken dat de Wederdopers het gewone aardse leven, laten we zeggen de schepping verachten. Nu, dat is niet bijbels. En daarom komt Ursinus daar niet aan tegemoet. We zouden nog wel meer voorbeelden kunnen noemen, maar de ruimte voor dit artikel is op. De volgende keer gaan we afsluiten.

Waddinxveen

W. Verboom

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen