Een Schotse vriend: John Knox (ca 1513-1572) (1)

VRIENDEN VAN CALVIJN

De meest perfecte school van Christus

Het is opvallend dat de Schotse Reformator John Knox een prominente plaats inneemt temidden van alle figuren die te vinden zijn op het indrukwekkende Reformatiemonument van Geneve. Hij is de vierde man naast het Geneefse driemanschap van reformatoren die elkaar hebben opgevolgd, Farel, Calvijn en Beza. Vanuit het gezichtspunt van de reformatie van Geneve zou het standbeeld van een man als Pierre Viret wellicht meer op zijn plaats zijn geweest. Al was deze geen predikant van Geneve, zijn diensten waren van tijd tot tijd tot grote steun voor Calvijn en tot zegen voor de kerk. Toch staat deze vriend niet op de centrale plaats in het midden van de muur, maar de hervormer van Schotland, die enkele jaren in Geneve de predikant is geweest van de Engelse kerk. Wellicht vertegenwoordigde hij in de tijd dat dit monument werd opgericht, aan het begin van de twintigste eeuw, het internationale karakter van de calvinistische reformatie, en vond men het daarom belangrijk om hem als de meest bekende vertegenwoordiger daarvan in de Engelstalige wereld neer te zetten naast het triumviraat van Geneve zelf.

Misschien heeft Knox zijn ereplaats ook wel te danken aan de mooiste beschrijving die er van het Geneve van Calvijns dagen is gegeven. Hij schrijft in een brief over de stad als een plaats "waarvan ik niet vrees en me niet voor schaam om te zeggen dat het de meest perfecte school van Christus is, die ooit op aarde was sinds de dagen van de apostelen". Hij voegt er aan toe "dat er wel andere plaatsen zijn, waar Christus getrouw verkondigd wordt, maar dat de levensstijl en de religie zo ernstig hervormd is, heb ik op geen enkele andere plaats zo gezien". Zijn grote waardering van Calvijns reformatie heeft hem kennelijk een plaatsje gegeven dicht bij de reformator, van wie hij het een voorrecht gevonden zal hebben een vriend te mogen zijn. De periode dat John Knox in Geneve verkeerd heeft is slechts kort geweest, maar het was wel de meest gelukkige tijd van zijn leven.

Een boerenzoon uit Schotland

Toen Knox in 1554 voor het eerst in Geneve kwam had hij al een veelbewogen weg achter zich. Het is niet helemaal duidelijk hoe oud hij toen was. Sommigen laten hem in 1505 geboren zijn, anderen rond 1513. Ongeacht welk geboortejaar er wordt aangenomen, hij was toen een man die zijn veertigste levensjaar al was gepasseerd. Hij kende Calvijn niet van jaren her, en was ook geen jonge leerling van hem, maar een man in de kracht van zijn leven, die zijn sporen in de strijd om de reformatie van de kerk al volop had verdiend.

Over de eerste decennia van zijn leven is eigenlijk niet zo veel bekend. Hij was van de boerenstand, wat niet direct wil zeggen dat zijn afkomst een armoedige was. William Knox, de vader van John moet een welgedane hereboer zijn geweest, stammend uit een oude aanzienlijke familie. De moeder was van de clan Sinclair, een echte Schotse.

Het gezin Knox woonde in Haddington, zo'n 25 kilometer ten oosten van Edinburgh. John was bestemd voor de geestelijke stand. Zijn ouders vonden een goede scholing belangrijk en hadden de middelen om hun zoon te laten studeren in plaats van hem uit noodzaak op de boerderij aan het werk te zetten. John's opleiding begon in de Latijnse school van Haddington en werd voortgezet aan de beroemdste universiteit van Schotland in Saint Andrews. Daar zat hij aan de voeten van de theoloog en filosoof John Maior, die voor een gedegen scholastieke verantwoordelijk was, waarin vernieuwende elementen niet ontbraken. Via zijn onderwijs leerde de jonge priesterstudent kritische noties ten aanzien van de misstanden in kerk en politiek zich eigen te maken.

De scholastiek beviel hem niet echt. Hij zocht zijn kennis bij de kerkvaders. Een gedegen humanistische opleiding, waarin de talen van de Heilige Schrift werden onderwezen was er in Schotland echter niet bij. Daarvoor zou hij moeten wachten op de periode dat hij in Geneve zich kon bekwamen in het Grieks en Hebreeuws.

Na voltooiing van zijn opleiding werd Knox priester en notaris in Haddington. Het is niet bekend wanneer precies het licht van de reformatie ten volle doorgebroken is. Waarschijnlijk heeft hij ge­ ruime tijd als priester dienst gedaan. De laatste jaren voordat dramatische gebeurtenissen in de strijd om de reformatie van Schotland hem in de publieke aandacht trokken was hij de huisleraar van de zonen van een edelman.

Een martelaar is wel genoeg

Het is opmerkelijk dat er zo weinig van het leven bekend is gebleven vanuit de periode voor 1546. Dat is temeer opvallend omdat er van zijn eigen hand een Geschiedenis van de Reformatie in Schotland is geschreven, waarin hij veel informatie geeft over alles wat er in zijn omgeving gebeurd is. Het is een autobiografische geschiedenis - hij komt er zelf veel in voor uiteraard - die toch ook heel verhullend is over bepaalde aspecten van zijn leven. Vrij lang is hij waarschijnlijk gewoon een trouwe zoon van de Roomse kerk gebleven, terwijl de reformatie in Schotland al volop zijn tol eiste. Een verwant van het Schotse koningshuis, de jonge Patrick Hamilton, die in Wittenberg in de leer was geweest, stierf als martelaar. De reformatie was in het roerige Schotland een strijd van vaak ondoorzichtige politieke en kerkelijke facties, waar John Knox ook zijn mening over zal hebben gehad, maar waarin hij nog geen partij koos tot hij onder de indruk kwam van het optreden van George Wishart.

Schotland had een historische band met Frankrijk en een voortdurende precaire relatie met Engeland. Deze twee factoren maakte de politieke verhoudingen tot een ingewikkeld patroon. Toen de Reformatie daarbij ook nog aan de orde kwam, werd het alles alleen maar gecompliceerder. Henry VIII van Engeland had vanwege zijn huwelijksperikelen afscheid genomen van Rome. Hij wilde dat zijn collega in Schotland, James V, dat ook zou doen. Maar deze stond weer in nauwe relatie met het Franse koningshuis, dat vastbesloten de kant van Rome bleef kiezen. James was getrouwd met Maria van Lotharingen, een zus van de hertog en de kardinaal 'de Guise', die de partijleiders zouden zijn van het Rooms kamp in de godsdienstoorlogen in Frankrijk. Toen James stierf bleef zijn vrouw regentes van haar dochter Mary Stuart. Haar steun en toeverlaat in het conflict met de hervormingsgezinde adel was David Beaton, de kardinaal van Saint Andrews.

In deze gespannen tijd kwam George Wishart uit Engeland terug naar Schotland. Hij was een zoon van een landedelman, die geestelijke was geworden, en die de reformatie van harte was toegewijd. Overal waar hij kwam predikte hij openlijk het evangelie van vrije genade. Zijn prediking vond veel ingang bij de adel. Echter, door verraad kwam hij in handen van de kardinaal terecht waardoor hij uiteindelijk op het plein voor de kathedraal op de brandstapel terecht kwam.

Knox had zich in het gevolg van Wishart bevonden. Zijn leermeester had hem echter met nadruk bezworen om het martelaarschap niet te zoeken. Zijn uitspraak is bekend gebleven: "Ga terug naar je leerlingen, een is voldoende voor een offerande". Knox heeft dit woord gehoorzaam gevolg gegeven.

Het lijkt wel 'majesteitsschennis' schrijft iemand om Knox van verlegen­ heid of zelfs lafheid te beschuldigen. Hij was immers de man, bij wiens graf de graaf van Morton later zeggen zou: "Hier ligt iemand, die geen enkel vlees vreesde noch vleide". Toch laat heel zijn leven wel een patroon van grote voorzichtigheid zien. Knox heeft zijn leven kostbaar geacht voor de zaak van het Evangelie. Op bepaalde momenten, waarop een aanwezig blijven martelaarschap zou kunnen betekenen - bijvoorbeeld toen de Roomse Mary Tudor in Engeland aan de macht kwam - heeft hij zich teruggetrokken om langer dienstbaar te kunnen zijn aan zijn roeping. Het woord van Wishart heeft in zijn leven een lange nawerking gehouden. Het beeld van een onverschrokken karakter is niet het enige dat we van Knox kunnen hebben.

Een harde leerschool

Toch duurde het niet lang na de marteldood van Wishart dat ook Knox in grote problemen kwam. Een protestantse samenzwering tegen de pro-Franse kardinaal Beaton liep op niets uit. De 'bloedige wolf' - zo noemde Knox de kardinaal die zijn geliefde leermeester op de brandstapel had gezet - werd dan wel vermoord, maar de opstand zette niet door. Het kasteel van Saint Andrews kwam in handen van de opstandelingen. Knox was bij hen. Het was de plaats waar hij zelf voor het eerst het Evangelie zou verkondigen. Eigenlijk had hij het plan gehad om te gaan studeren op het vasteland, maar de omstandigheden hielden hem vast in Saint Andrews waar men een dringend beroep op hem deed om dienst te doen als predikant. Hij kon dit beroep niet weigeren. Men hoopte in Saint Andrews dat de Engelsen te hulp zouden komen. Toen er echter schepen aan de kust verschenen, bleken ze de Franse vlag te voeren. De bondgenoten van de Roomse partij in Schotland heroverden het kasteel voor de machthebbers van Schotland. John Knox werd als gevangene naar Frankrijk afgevoerd. Hij zou de komende negentien maanden de zwaarste periode van zijn leven ervaren. Ze maakten hem galeislaaf op een Frans oorlogsschip. Aan de roeiriemen geketend, met de dreigende zweep altijd in de buurt, onderging hij de harde leerschool van een kruisgezant van Christus. Deze beproeving zou voorgoed zijn sporen nalaten wat zijn gezondheid betreft. Het heeft hem echter ook gesterkt in de overtuiging dat als de HEERE hem zou sparen, er nog een taak op hem lag te wachten. Toen zijn schip op een gegeven moment voor de kust van Saint Andrews lag, en hij ernstig ziek was, vroeg een vriend hem om naar de kust te kijken. Herkende hij daar in de verte die kerktoren niet? 'Ja' mompelde de doodzieke Knox, 'dat is de kerk waar ik voor het eerst gepreekt heb'. En met een profetische overtuiging voegde hij daaraan toe: 'ik weet dat ik de Naam Gods daar eenmaal opnieuw verheerlijken zal'.

M.A. van den Berg,

Zoetermeer

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen