Willibrordprocessie, oud fenomeen of nieuw ritueel?

Tijdens de processie werden het Evangelieboek en de schrijn met relieken van de heilige Willibrord, die normaliter bewaard worden in de St.-Catharinakathedraal, meegedragen. Het motto van de processie was: “Geloven mag gezien worden”. Nadrukkelijk wordt de processie als een geloofsgetuigenis gepresenteerd.

Hebben we hier met een herleving van een oud fenomeen te maken? Of deint de Willibrordprocessie mee op de golven van de populariteit van oude en nieuwe rituelen?

Ik wil eerst de persoon van Willibrord en het verschijnsel processie vanuit het verleden bezien, om daarna de Willibrordprocessie in het heden te duiden en te beoordelen.

Missiewerk

Wie was hij? In 690 komt Willibrord naar ons land om het Evangelie te preken. Met twaalf (!) metgezellen komt hij vanuit Ierland naar deze streken. Willibrord treedt als jongen toe tot het klooster. Door verhalen en voorbeelden van andere zendelingen, zoals Wilfried, ontstaat bij Willibrord het verlangen eveneens het Evangelie te verkondigen aan de heidense Friezen.

Als Willibrord samen met anderen zijn missiewerk boven de grote rivieren begint, is hij verzekerd van de politieke steun van de Merovingische vorst Pepijn II, de overgrootvader van Karel de Grote (768-814). De kerstening van dit gebied gaat hand in hand met de uitbreiding van het Frankische gezag. Ook verkrijgt Willibrord de geestelijke steun van paus Sergius, die hem, voordat hij aan zijn werk begint, tot bisschop heeft gezalfd in 690.

Over de wijze waarop Willibrord en zijn mannen hun missiewerk verricht hebben, zijn heel veel (wonder)verhalen in omloop, maar weinig historische feiten. Willibrord sterft in 739, op 81-jarige leeftijd.

Oudheid

Een processie is een zeer oud religieus ritueel. De cultuurhistoricus Peter Jan Margry schrijft in zijn standaardwerk over processies, “Teedere Quaesties: Religieuze rituelen in conflict. Confrontaties tussen katholieken en protestanten rond de processiecultuur in 19e-eeuws Nederland” (Hilversum, 2000), dat de oorsprong ervan teruggaat tot de Grieks-Romeinse oudheid. In het klassieke Griekenland en Rome bestond een levendige processiecultuur ten behoeve van de goden. De eerste historische gegevens over christelijke processies dateren van het einde van de tweede eeuw, ten tijde van Tertullianus. De gelovigen en de bisschop of priester verzamelden zich voor de viering van de mis en trokken gezamenlijk naar het gebouw waar de kerkdienst gehouden werd. Een processie was dus een aanduiding van de gemeenschappelijke gang naar een godsdienstige bijeenkomst. Na het edict van Milaan (313), waardoor de christenen in het hele rijk godsdienstvrijheid krijgen, en in de vroege middeleeuwen wordt de processie een vast ritueel binnen de kerkelijke cultuur. Een processie wordt een optocht van gelovigen met kerkelijke functionarissen en attributen. Het doel is het versterken van godsvrucht, boetedoening en/of een dank- of smeekbede tot God of een heilige. De processie wordt door de pauselijke curie gerekend tot de kerkuniverseel uit te voeren sacramentaliën. Mede hierdoor zal inmiddels duidelijk geworden zijn waarom de orthodoxe protestant af haakt bij het processieritueel.

Verbod

Overal waar de Reformatie vanaf de 16e eeuw in de Noordelijke Nederlanden (voortaan Nederland) invloed kreeg, werden de rooms-katholieke eredienst en de processie verboden. In gebieden waar de roomse eredienst in meerdere of mindere mate onofficieel werd toegestaan, bleven de processies deel uitmaken van het kerkelijk leven. Soms werden ze ook in de protestantse gebieden boven de rivieren oogluikend toegestaan.

Dat protestanten met succes een beroep op het wettelijk processieverbod konden doen, bewijst het proefproces van Geertruidenberg. Enkele protestanten hadden in 1957 aangifte gedaan van de in hun ogen onterechte toe-eigening van de publieke ruimte. Pas in 1962 sprak de Hoge Raad uit dat het processieverbod uit 1848 gehandhaafd bleef. Maar de eigenlijke strijd van de protestanten was gestreden. Want toen in 1994 in hetzelfde Geertruidenberg een sacramentsprocessie door de straten schreed, bleek dit een “act” te zijn die een stuk Nederlandse verzuilingsgeschiedenis moest uitbeelden. De voormalige kapelaan Van Loon, in 1957 nog “leider” van de processie, belichaamde de deconfessionalisering en ontzuiling door nu letterlijk en figuurlijk “verkleed” in de optocht mee te lopen. Mij is niet bekend dat protestanten of anderen geprotesteerd hebben tegen de Willibrordprocessie in Utrecht of andere processies. Is de processie hiermee geschiedenis of folklore geworden?

Ontzuilde samenleving

Nederlanders worden steeds minder kerkelijk. Daarmee verdwijnt niet de behoefte aan zingeving van het leven. Het aantal zogenoemde spiritueel ongebondenen is groot. Rond de grote ijkpunten in het bestaan –de geboorte van een kind, een levensverbintenis, afscheid– zoekt men naar nieuwe wegen, de dood en het begraven ziet men steeds meer als rituelen die al dan niet geplukt worden uit het christelijke verleden en vooral ook uit andere religieuze tradities. De wetenschapper Joep de Hart publiceerde onlangs “Zwevende gelovigen. Oude religie en nieuwe spiritualiteit”(Amsterdam, 2011). Hierin maakt hij duidelijk dat het voorbarig was om God dood te verklaren. In die zin namelijk dat religie en het zoeken naar spirituele dimensies nog steeds een belangrijke rol spelen in het leven van velen.

De woordvoerder van het aartsbisdom vertelde dat een processie bedoeld is om het geloof te vieren en zichtbaar te maken. Ik kan de individuele beleving van deze processies niet doorgronden. Ongetwijfeld zullen er traditionele gelovigen zijn die in de processie een oud ritueel zien opleven. Ik zie echter geen revitalisering van de rooms-katholieke traditie of religie in Nederland. Veel meer is er sprake van een eigentijdse en moderne zoektocht naar collectieve beleving van spiritualiteit. Hoe populair zijn de talloze stille tochten in ons land na de onverwachte en tragische dood voor mensen die door geweld om het leven zijn gekomen. Deze en andere tochten, zoals de processies, zijn in het geseculariseerde en multiculturele Nederland in de plaats gekomen van de klassieke vormen van religiebeoefening. Het is opvallend dat processies, die honderden jaren op grote tegenstand konden rekenen in ons land, met de officiële opheffing van het processieverbod in 1983 geen enkele vorm van tegenstand meer ontmoeten. Nederland is ook boven de grote rivieren geen protestants land meer.

Ton van der Schans is historicus. Hij doceert geschiedenis aan Hogeschool Driestar Educatief in Gouda en is bestuurslid van de VGN (Vereniging van docenten in geschiedenis en staatsinrichting in Nederland).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen