Aan Simplicianus

Waarom geloven mensen? Deze vraag staat centraal in een boekje van de kerkvader Augustinus dat in 2013 voor het eerst in het Nederlands verscheen: ”Aan Simplicianus”. De laatste jaren is er in het Nederlandse taalgebied sprake van een heuse Augustinusrevival. Vele titels zagen reeds het licht. Dat is verheugend, want Augustinus behoort zonder meer tot de grootste theologen –als hij niet de grootste ís– die de kerk heeft voortgebracht. Het bijzondere van Augustinus is dat hij tot heel de kerk behoort. Voor zowel rooms-katholieken als protestanten is hij een gezaghebbende auteur en daarom ook een verbindingspunt tussen Rome en Reformatie.

Vrije wil

Het geschrift ”Aan Simplicianus” is maar gering van omvang, maar omgekeerd evenredig groot van betekenis. Inleider prof. dr. Paul van Geest noemt het ”een van de meest bediscussieerde werken in de theologiegeschiedenis.” Waarom? Omdat dat geschriftje het begin markeert van Augustinus als ”doctor gratiae”. Hij zei later over dit boekje: ”Ik vocht voor de vrije wil van de mens, maar de genade van God overwon.” In dit geschriftje gaat Augustinus in op een aantal vragen die hij voorgelegd kreeg van Simplicianus, die als opvolger van de bekende bisschop Ambrosius werkzaam was in Milaan. De meest interessante vragen gaan over de rol van de wet en de betekenis van Romeinen 9, een van de diepzinnigste gedeelten van de Schrift. Ik beperk me tot het laatste.

Augustinus’ genadeleer is vooral bekend geworden door zijn debat met Pelagius, dat rond 410 begon. Het interessante is echter dat de wortels van die genadeleer reeds zichtbaar worden in het boekje aan Simplicianus, dat bijna vijftien jaar voor het pelagiaanse conflict geschreven werd. Had Augustinus in zijn een paar jaar eerder verschenen commentaar op de Romeinenbrief nog geschreven dat God geloof schenkt op grond van Zijn voor kennis dat iemand uit vrije wil geloven zal, nu komt hij terug op deze gedachte en ziet in dat geloof een geschenk is dat geheel losstaat van menselijk handelen en teruggaat op Gods vrijmacht.

Verkiezing

In zijn bespreking van Romeinen 9 – waarin de verkiezing en verwerping van Jakob en Ezau besproken worden–worstelt Augustinus met de vraag of de verkiezing wel rechtvaardig is als er geen onderscheid bestaat op grond waarvan God verkiest. Immers, de apostel schrijft duidelijk dat Gods keuze niet afhankelijk was van iets goeds of kwaads dat zij gedaan hadden, maar enkel rustte in de Roepende (Rom. 9:11). Zijn eerdere antwoord –dat God verkiest op grond van vooruitgezien geloof– bevredigt hem niet meer. Gods verkiezing staat los van menselijke daden en gaat terug op Zijn –voor ons ondoorgrondelijke– soevereiniteit: “Ik zal Mij ontfermen diens Ik Mij ontferm en zal barmhartig zijn dien Ik barmhartig ben” (Rom. 9:15). Overigens zijn verkiezing en verharding voor Augustinus niet parallel: “…de verharding door God betekent: zich niet willen ontfermen” (79). Voor Augustinus staat vast dat God hierin rechtvaardig handelt. Deze rechtvaardigheid onttrekt zich echter wel aan onze beperkte waarneming: het is een “voor de menselijke maat onnaspeurlijke gerechtigheid” (80). De mensheid is voor God één massa zonde, die de straf van de goddelijke en hoogste gerechtigheid verdient. Als God Zich dan over mensen ontfermt is dat pure genade; als Hij mensen straft is dat Zijn recht: “…niemand [kan] van onrecht worden beschuldigd, wanneer hij opeist wat men hem verschuldigd is” (80). Wie gelooft kan dus enkel roemen in de Heere. Het sola gratia leidt als vanzelf tot het soli Deo gloria.

Niet alleen ontneemt Augustinus de mens alle roem in zichzelf, hij roept ook telkens op tot bescheidenheid. Het “waarom” van Gods handelen blijft ons onbekend. Als hij de vraag stelt: “Maar waarom dan gaat Hij bij de een zo te werk en bij de ander niet zo?” antwoordt hij met Paulus’ woorden: “Mens, wie bent u?” (Rom. 9:20). Het gaat om geloof, ook als wij het niet bevatten kunnen.

Omstreden

Augustinus’ visie is niet onomstreden gebleven. Al tijdens zijn leven wierpen medestanders van Pelagius hem uitspraken voor de voeten die hij in vroeger tijden gedaan had. Ook heeft de Rooms-Katholieke Kerk afstand genomen van verschillende opvattingen van hem. Daarentegen is het juist deze Augustinus in wie reformatoren als Luther en Calvijn een medestander vonden tegen de in hun ogen verwaterde genadeleer zoals deze in de middeleeuwen in verschillende stromingen – niet overal!– te vinden was. Ook in het voorwoord van Paul van Geest is de verlegenheid met deze Augustinus geregeld tastbaar. Het lijkt erop dat Van Geest met een beroep op Gods ondoorgrondelijkheid Augustinus’ uitspraken wil nuanceren of relativeren. De laatste zin van zijn voorwoord is onthullend: hij vindt Augustinus ronduit speculatief. Dat mag hij vinden, maar dat neemt niet weg dat Augustinus geschreven heeft wat hij geschreven heeft.

We mogen de vertaler, wijlen ds. I. Wisse, dankbaar zijn dat hij in zijn levensavond tijd en zin heeft gevonden om dit kleine geschrift met zijn grote inhoud te behoeden voor de vergetelheid. Hij nam ook de vertaling van enkele belangrijke antipelagiaanse geschriften voor zijn rekening – maar daarover een volgende keer meer. Het lezen van Augustinus is geen makkelijke exercitie –de taal en de stijl zijn geheel anders dan wij, 21e-eeuwse lezers, gewend zijn–, maar wel een lonende. Wie omgaat met grote geesten, wordt altijd gezegend!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen