‘Stille nacht, heilige nacht’

Hier wordt in 1818 ‘Stille nacht, heilige nacht’ voor het eerst uitgevoerd. Aan deze uitvoering is een mooie anekdote verbonden, waarvan we de historische inhoud laten voor wat het waard is. Volgens overlevering kan vlak voor de Kerst het orgel van de oude dorpskerk niet meer bespeeld worden. De muizen hebben zich door de orgelbalg heen geknaagd, zodat er geen lucht meer in blijft. Hoe nu te handelen? De kapelaan van deze dorpskerk heeft nog een kerstlied liggen, dat hij twee jaar eerder heeft gedicht. Hij geeft het gedicht aan de organist met het verzoek om daar muziek bij te schrijven. Daar het orgel niet gebruikt kan worden, wordt het stuk geschreven voor een gitaar en twee solostemmen met een koortje. Zo is het ook gebeurd en op de Kerstavond van 24 december 1818 wordt het ook zo uitgevoerd.
Volgens een andere anekdote raakt het lied hierna zoek, totdat het in 1825 door een orgelreparateur gevonden wordt. Hij neemt het mee naar Fúgen (Tirol), vanwaar het dan weer verder wordt verspreid. Inmiddels is duidelijk geworden, dat dit verhaal op zichzelf wel een kern van waarheid kan bevatten, maar niet wat het zoekraken van het lied zelf betreft. Het is namelijk bekend, dat zowel de dichter als de componist in de jaren na de eerste uitvoering nog een aantal variaties aangebracht hebben. Zoals we hierboven reeds hebben vermeld, is de dichter een kapelaan, die in Oberndorf aan de St. Nikolauskirche verbonden is. Zijn naam is Joseph Mohr en hij is op 11 december 1792 geboren uit een buitenechtelijke relatie. Zijn vader is soldaat in het keizerlijke leger en voordat het tot een huwelijk kan komen, is hij weer vertrokken. Het gevolg is, dat Joseph Mohr door zijn moeder in Salzburg wordt grootgebracht. Door middel van verstelwerk probeert zij in hun onderhoud te voorzien. Vanwege de geringe inkomsten hebben ze het niet breed en is de dichter van ‘Stille nacht, heilige nacht’ in armoede opgegroeid. Door toedoen van een geestelijke, die als doopvader een deel van de opvoeding op zich neemt, kan hij toch naar het gymnasium. In 1808 moet hij echter zijn studie beëindigen, daar zijn doopvader het waarschijnlijk niet meer kan opbrengen. Vanwege zijn muzikaliteit vindt hij als musicus werk in de abdij van de Benedictijnenorde te Kremsmünster, eveneens in Oostenrijk, en kan hij hier zijn studie voortzetten. In 1811 begint hij aan een driejarige opleiding voor priester, maar daar hij een buitenechtelijk kind is, moet de paus toestemming verlenen om ook daadwerkelijk tot priester gewijd te kunnen worden. In 1815 wordt de studie voltooid en met de genoemde toestemming van de paus, wordt hij op 21 augustus van dat jaar op tweeëntwintigjarige leeftijd in de Dom van Salzburg tot priester gewijd. Zijn eerste standplaats is Mariapharr in Lungau, alwaar hij in 1816 ‘Stille nacht, heilige nacht’ dicht. Door middel van een naar hem genoemd plein met ‘Stille-Nacht-Brunnen’ wordt in deze plaats om toeristische redenen de herinnering aan zijn verblijf levend gehouden. Zijn verblijf is echter maar van korte duur, daar hij in 1817 terugkeert naar Salzburg om te herstellen van een ernstige ziekte. Vervolgens verleent hij bijstand in het pastoraat in Oberndorf, alwaar hij bevriend wordt met de leraar van Amsdorf Franz Xaver Gruber, de componist van het wereldwijd bekende kerstlied ‘Stille nacht, heilige nacht’. Vrij kort na die eerste uitvoering is Mohr weer uit Oberndorf vertrokken om na een omzwerving van wel elf plaatsen in 1829 pastoor te worden in Hintersee. In 1837 vinden we hem in Wagrain, alwaar hij in 1848 ten gevolge van een longontsteking in grote armoede overlijdt. Hier ligt hij ook bij de kerk begraven en leeft hij in de herinnering voort als een pastor die soms tegen de gevestigde orde in het altijd weer opgenomen heeft voor de armen in zijn tijd.

Na de dichter van ‘Stille nacht’, willen we ook nog wat van de componist vermelden. Op 25 november 1787 is hij geboren in het Oostenrijkse dorpje Hochburg, namelijk als de vijfde van in totaal zes kinderen. Al jong wordt zijn bijzondere aanleg voor muziek onderkend, maar vooralsnog zit er een opleiding in deze richting nog niet in. Zijn vader, die van beroep wever is, kan zijn hulp niet missen met als gevolg dat hij tot zijn achttiende aan het weefgetouw zit. Dan krijgt hij van zijn vader toestemming om voor schoolmeester te gaan leren. Naar de gewoonte van die tijd kan dit ook betekenen, dat bij een eventuele benoeming het kunnen begeleiden op het orgel tijdens de kerkdiensten gewenst is. Voor de jonge student Franz Gruber is dat geen probleem, daar hij zich onder leiding van de stadsorganist Georg Hartdobler (1774-1851) van Burghausen in het orgelspel heeft bekwaamd. In november 1807 wordt zijn ideaal werkelijkheid. Een jaar na het behalen van de benodigde examens wordt hij als schoolmeester benoemd in Ambtsdorf en in deze hoedanigheid wordt hij ook koster en … organist. Bovendien is hij gedurende de jaren 1816 tot 1829 als cantor en organist werkzaam in het drie kilometer verderop gelegen Oberndorf. In 1829 vervolgt hij zijn muzikale loopbaan in Berndorf en ten slotte in 1835 in Hallein. Hier overlijdt hij in 1863 in de leeftijd van 76 jaar. Dit na een leven vol rouw en smart, waarin hij niet alleen twee vrouwen moest verliezen, maar minstens ook zes van zijn kinderen. Zijn lichaam wordt begraven bij de kerk en een van zijn kinderen volgt hem op als cantor en organist.

Zowel van de dichter als van de componist kan gezegd worden, dat hun namen ongetwijfeld aan de vergetelheid zouden zijn prijsgegeven, ware het niet, dat zij thans nog voortleven in het thans bijna tweehonderd jaar oude kerstlied ‘Stille nacht, heilige nacht’. Hoe verschillend ook over dit lied gedacht wordt, het is – zo hebben we aan het begin gezien – nog steeds immens populair. Al stelt het lied volgens ‘kenners’ – dichters en musicologen – niet veel voor en veroordelen zij het als overdreven sentimenteel, toch zijn in de aanloop naar de kerstdagen de uitvoeringen niet te tellen. Gerenommeerde orkesten en uitvoerende musici schamen zich niet om het in hun programma’s op te nemen. En ondanks het feit, dat bij de inhoud best wel vragen te stellen zijn, wordt elk jaar opnieuw over heel de wereld – in alle kerken en richtingen – een van de vele bestaande versies gezongen. Zelfs ook door hen die – volgens hun eigen zeggen – niets maar dan ook helemaal niets hebben met het wonder, dat in die ‘stille’ nacht is geschied in de stal van Bethlehem.

Gameren, ds. A.C. Rijken

Protestantse versie

(in de bewerking van Johannes Yserinkhuysen (1858-1935), een leraar Nederlands te Amsterdam, die de oorspronkelijke tekst te rooms vond klinken)

Stille nacht, heilige nacht!
Davids Zoon, lang verwacht,
die miljoenen eens zaligen zal,
wordt geboren in Bethlehems stal,
Hij, der schepselen Heer,
Hij, der schepselen Heer.

Hulploos Kind, heilig Kind,
dat zo trouw zondaars mint,
ook voor mij hebt G’ U rijkdom ontzegd,
wordt G’ op stro en in doeken gelegd.
Leer m’ U danken daarvoor.
Leer m’ U danken daarvoor.

Stille nacht, heilige nacht!
Vreed’ en heil wordt gebracht
aan een wereld, verloren in schuld;
Gods belofte wordt heerlijk vervuld.
Amen, Gode zij eer!
Amen, Gode zij eer!

Rooms-katholieke versie

Stille nacht, heilige nacht,
Alles slaapt, sluimert zacht.
Eenzaam waakt het hoogheilige paar,
Lieflijk Kindje met goud in het haar,
Sluimert in hemelse rust
Sluimert in hemelse rust.

Stille nacht, heilige nacht
Zoon van God, liefde lacht
Vriend'lijk om Uwe Godd'lijke mond,
Nu ons slaat de reddende stond,
Jezus van Uwe geboort',
Jezus van Uwe geboort'.

Stille nacht, heilige nacht,
Herders zien 't eerst Uw pracht;
Door der eng'len alleluja
Galmt het luide van verre en na:
Jezus de Redder ligt daar,
Jezus de Redder ligt daar.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen