Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

De liturgie van het Heilig Avondmaal (1)

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

De liturgie van het Heilig Avondmaal (1)

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

BIJ DE BEDIENING VAN HET HEILIG AVONDMAAL BLIJKT HET ER IN GEMEENTEN NOG WEL ENIGSZINS VERSCHILLEND AAN TOE TE GAAN. DEZE VERSCHILLEN GAAN VAAK TERUG OP PLAATSELIJK GEBRUIK OF GEWOONTERECHT. WIE DE GESCHIEDENIS VAN DE GEREFORMEERDE LITURGIE BESTUDEERT, ONTDEKT DAT DAT ECHTER NIET ALLEEN IETS VAN HET HEDEN IS. IN TWEE ARTIKELEN PROBEREN WE DE HOOFDLIJNEN TE SCHETSEN VAN DE LITURGIE VAN HET HEILIG AVONDMAAL IN DE GEREFORMEERDE TRADITIE. IN DIT ARTIKEL STAAN WE STIL BIJ DE VOORBEREIDING OP HET HEILIG AVONDMAAL EN DE BEREIDING VAN DE TAFEL. IN HET TWEEDE ARTIKEL KOMT DAN HET ZITTEN AAN DE TAFEL AAN DE ORDE EN HET AVONDMAAL EN DE ZIEKEN.

Voorbereiding

Om te beginnen moeten we beseffen dat er in de vroegchristelijke kerk sprake was van een sterke twee-eenheid van Woord en sacrament. De Reformatie, die in allerlei opzichten teruggrijpt op de vroege kerk, stond dan ook een wekelijkse bediening van het Avondmaal voor. In de Lutherse traditie is dat ten dele gelukt. Calvijn kreeg het echter niet gedaan in Genève. De vluchtelingengemeente te Londen – een gemeente die voor de vormgeving van de gereformeerde liturgie hier te lande van veel betekenis is geweest – vierde elke twee maanden het Avondmaal. Uiteindelijk zou de Geneefse gewoonte om viermaal per jaar het Avondmaal te vieren de overhand krijgen (M.A. Vrijlandt, 1992, p.225). De Dordtse Kerkorde, die van grote betekenis is geweest voor onze liturgie, bepaalt – net zoals de Synode van 1578 al had uitgesproken – dat het Avondmaal elke twee maanden bediend zal worden, als het kon op de Paasdag, de Pinksterdag en de Kerstdag. Overigens is dat laatste gebruik met de loop van de tijd veelal verdwenen. Men was van gedachte dat de prediking van de heilsfeiten erdoor in de verdrukking kwam (K. de Gier, 1995, p.311-312; P. van den Heuvel, 1991, p.187-188). Overigens was iemand als Koelman zeer kritisch op de avondmaalsbediening op de genoemde feestdagen. Hij vond het ‘superstitieuselijk en in navolging des Afgodischen Pausdoms’.

Als de bediening geen wekelijkse maar een periodieke aangelegenheid is, komt er ook ruimte voor een zelfstandige aandacht voor de voorbereiding op de viering van het Heilig Avondmaal. Van Calvijn, maar ook van Luther, weten we dat zij ernst maakten met de voorbereiding op de Avondmaalsbediening. Dat nam de pastorale vorm van het persoonlijke onderzoek aan. Ook te onzent bepaalt de Synode van Dordrecht (1578) al dat men niet wordt toegelaten dan na ondervraging door de kerkenraad. Bovendien gaat aan het Avondmaal voorbereiding en bezoek vooraf.

Een voorbereidingsdienst zoals wij die kennen, was Calvijn op die manier nog onbekend. Wel werd het Avondmaal een week tevoren afgekondigd met het doel dat ieder zich zou voorbereiden om het waardig te ontvangen. In de preek kon dan wel worden stilgestaan bij de betekenis van het Avondmaal en de rechte viering ervan. In Straatsburg dienden de Avondmaalgangers zich in die week bij Calvijn te vervoegen voor gesprek en onderzoek (T. Brienen, 1987, p.217). In ons land bepaalde de Dordtse Synode van 1574 dat ter voorbereiding van het Heilig Avondmaal ‘een eenvoudige predikatie’ gehouden moest worden, ‘waarin gehandeld zal worden van de beproeving des mensen en de verzoening met God en met de naaste, met vurige gebeden’ (K. de Gier, 1995, p.310). Latere synoden spraken weliswaar uit dat een dergelijke voorbereidingsdienst nuttig is, maar lieten het aan de gemeenten om er al dan niet in te voorzien. Ook de Dordtse Kerkorde kent geen bepaling ten aanzien van het houden van een voorbereidingspreek; de Hervormde Kerkorde laat het aan het oordeel van de kerkenraad over of een voorbereidings- en dankzeggingsdienst wenselijk zijn (Ordinantie 10-5-3).

De tafel in gereedheid

Dan enkele relevante gegevens over de wijze waarop de tafel bereid dient te worden. De Dordtse Kerkorde schrijft voor (artikel 62) dat na de prediking en het gebed het formulier voor het Avondmaal voor de tafel gelezen moet worden, maar wordt niet concreter met het oog op de wijze van het bereiden van de tafel. De Christlicke Ordinancien (1554) van Micron – die voorzien in alle liturgische en kerkordelijke regels voor de Nederlandse vluchtelingengemeente in Londen en daarmee van bijzonder belang zijn voor de ontstaansgeschiedenis van onze liturgie – geven nauwgezet instructies voor de bereiding van de tafel. Volgens deze Christlicke Ordinancien dient de tafel gedekt te zijn met een linnen tafellaken. In het midden van de tafel staan vier bekers en drie schotels. In een van de schotels wordt het van tevoren gesneden ‘witte huysbroot’ gelegd, aan weerskanten ervan staan de twee andere, kleinere schotels.


Als de bediening geen wekelijkse maar een periodieke aangelegenheid is, komt er ook ruimte voor een zelfstandige aandacht voor de voorbereiding op de viering van het Heilig Avondmaal.


Dan de tafelwachten. Zijn dat twee ouderlingen? Of een ouderling en een diaken? Of zijn het twee ouderlingen, terwijl de diakenen aan de tafel dienen? De dienst van de diakenen aan de Avondmaalstafel is al van heel oude datum. Dat heeft vooral te maken met de plaats van de gaven aan de Avondmaalstafel. In de eerste eeuwen al brengen de beter bedeelden gaven mee naar de tafel die de diakenen worden toevertrouwd. Zij konden daarmee de minder bedeelden te hulp komen. Toch was dit niet de enige relatie tussen de diaken en het Avondmaal, zoals daar van vroege tijden af sprake van is geweest. ‘In de kerk van de eerste eeuwen brachten de diakenen de gaven aan, assisteerden bij de toebereiding van de tafel; deelden brood en wijn uit en brachten ook de afwezigen ervan. Ook zijn er oudkerkelijke getuigenissen die melding maken van diakonaal bezoek aan armen en zieken, waarbij diakenen de zieken het avondmaal thuisbrengen. Martin Bucer ontwierp in 1549 een liturgische orde voor de Kerk van Engeland, waarbij ook de liturgische taak van de diaken bij de viering van het Heilig Avondmaal omschreven werd. De diaken reikte de kelk uit bij de viering als assistent van de bisschop. Valerandus Polanus publiceerde in 1551 zijn Liturgia Sacra. Ook daarin valt op hoe groot het aandeel van de diaken is bij de Avondmaalsviering. De diaken wordt als eerste na de predikant bediend. Uit zijn hand ontvangt men de beker, waarbij de diaken ook de inzettingswoorden uitspreekt. Ook bij Polanus vinden we een verwijzing naar een diakonale dienst bij de viering met zieken. Curieus is het gegeven dat van de vijf diakenen er vier hebben voor te gaan in de dienst der barmhartigheid, terwijl een vijfde diaken speciaal bij de bediening van de sacramenten betrokken is’ (A. Noordegraaf, Oriëntatie in het diakonaat, Zoetermeer 1991, p.134).

De Hervormde Kerkorde schrijft voor dat de bediening van het Avondmaal moet plaatsvinden ‘bij aanwezigheid van tenminste twee der ouderlingen, die toezien, dat niet tot de dis des Heren toegaat, die daarvan geweerd moeten worden en twee der diakenen, die aan de tafel dienen’ (Ordinantie 10-5-2). De wijze waarop dat vorm krijgt, is in de gemeenten tamelijk verschillend, zo is mij gebleken. Er zijn gemeenten waar geen tafelwachten fungeren, of twee ouderlingen, of een ouderling en een diaken. Daarbij komt het voor dat of geen enkele ambtsdrager de predikant assisteert, of de ouderlingen, of één of twee diakenen. Het lijkt mij dat Ordinantie 10-5-2 liturgie-historisch gezien de beste keuze doet.

Sommelsdijk, dr. P.C. Hoek

Dit artikel werd u aangeboden door: Hersteld Hervormde Kerk

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van donderdag 29 september 2016

Kerkblad | 24 Pagina's

De liturgie van het Heilig Avondmaal (1)

Bekijk de hele uitgave van donderdag 29 september 2016

Kerkblad | 24 Pagina's