Geuzen in het centrum van de beeldenstorm

Wel, daar kunnen protestanten, en meer bepaald calvinisten, het weer mee doen! Zeker één of ander onnozel schotschrift uit een voorbije tijd, waarin Rome en de Reformatie elkaar heftig bestreden zonder ook maar de moeite te doen, eikaars denkbeelden op z'n minst te leren kénnen zonder er karikaturen van te maken?

Beeldenstorm-centrum

Nee, men zit er helemaal naast. Dit werd geschreven door iemand, die in Vlaanderen niet de eerste de beste mag heten en die auteur is van het vorig jaar verschenen boek over 'De Geuzen in de Westhoek', waarin hij 'Het epicentrum van de beeldenstorm' bespreekt. Die auteur is Roger-A. Blondeau, afkomstig uit het Vlaamse Beveren aan de IJzer en nu woonachtig in Roesbrugge. Blondeau (anno 1919) is onder meer ereinspecteur van het Belgische ministerie van Financiën. Hij studeerde wis- en sterrenkunde en fiscale wetenschappen en is nu lid van het Belgische Komitee voor de Geschiedenis der Wetenschappen en van de Bestendige Commissie van de Koninklijke Akademie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België.

Blondeau schreef ook het deel over de Geschiedenis der Wetenschappen in de destijds schitterend uitgevoerde serie '20 Eeuwen Vlaanderen' van uitgeverij Heideland. Ook publiceerde hij een studie over de bekende 17e eeuwse Vlaamse jezuïet Ferdinand Verbiest, die het aan het keizerlijk hof van China zelfs tot mandarijn en hofastronoom zou brengen. Van zo'n auteur mag je dus iets verwachten. Zeker, als het nieuwe boek zo'n zeer belangwekkend onderwerp aansnijdt: de opkomst, bloei en ondergang van het protestantisme in de zogeheten Westhoek, de meest zuidwestelijke uithoek van de vroegere Nederlandse gewesten. Het is het gebied van Frans-Vlaanderen met Duinkerke, Bergues (Sint Winoksbergen) en omgeving in Frankrijk en het Belgische West-Vlaamse aangrenzende gebied.

Protestan tisering

Voor de geschiedenis van de vrijheidsstrijd tegen Rome en Spanje (die volgens P. Geyl voor Noord- Nederland 'slechts' een opstand was tegen de wettige vorst Filips II), is uiteraard de vraag, waarom het Noorden min of meer blijvend geprotestantiseerd werd en waarom het Zuiden, afgezien van een enkel calvinistisch experiment zoals de Gentse republiek van Jan van Hembyze, geen klankbodem werd voor de Nije Leere, van centraal belang.

De Unie van Utrecht en die van Atrecht en de Pacificatie van Gent hangen nauw met elkaar samen en elk serieus boek over deze wordingshistorie van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden moeten we toejuichen. Oók als het een deelstudie is over een streek die ons na aan het hart ligt. En dat is hier zeker het geval.

Maar als ik dan al na een paar bladzijden lezen op aanhalingen als de hierboven genoemde stuit en allerlei uitspraken tegenkom over 'calvinistische drijverijen', over 'de hervormers die al te familiair met God omgingen en zich een al te menselijke God schiepen' en 'de reformatie was een revolutie in het religieuze denken, die zich aanvankelijk uitte in excessen', dan lijkt wetenschappelijk en genuanceerd onderzoek ver te zoeken. Dan lijkt het een bevooroordeeld verhaal, waarvan de uitkomst de auteur al bij voorbaat duidelijk voor ogen stond.

Bronnen en these

Daar komt nog iets anders bij. De these van Blondeau's boek; dat en waaróm de beruchte Beeldenstormerije van 1566 juist in die Vlaamse Westhoek begon en aldaar zijn brandhaard vond, dreigt te verdrinken in een te grote hoeveelheid feitjes en namen, terwijl het boek weinig systematisch is opgezet. Het zal best waar zijn, wat de uitgever - Drukkerij Het Volk NV, vooral ook bekend als krantenuitgeverij - op de flap van dit boek beweert: 'De schrijver vertelt de gebeurtenissen met veel details, maar niets is verzonnen, alle gegevens (feiten, namen, data) zijn historisch verantwoord met dokumenten en processtukken'. Mijn kennis van de historie van deze Westhoek is niet toereikend genoeg om hier en daar feitelijke onjuistheden aan te wijzen. Wèl ben ik het met de uitleg van die feiten soms radikaal oneens. En hier en daar komen er wel degelijk slordigheden in het boek voor. De Zwitserse theoloog Emil Brunner heet geen Brünner. Als Blondeau diens geboortejaar vermeldt (1899), waarom dan zijn sterfjaar niet? Of meent hij dat Brunner minstens een eeuw oud is geworden? Zo heb ik meer detailkritiek.

Daar komt nog iets anders bij. De these van Blondeau's boek; dat en waaróm de beruchte Beeldenstormerije van 1566 juist in die Vlaamse Westhoek begon en aldaar zijn brandhaard vond, dreigt te verdrinken in een te grote hoeveelheid feitjes en namen, terwijl het boek weinig systematisch is opgezet. Het zal best waar zijn, wat de uitgever - Drukkerij Het Volk NV, vooral ook bekend als krantenuitgeverij - op de flap van dit boek beweert: 'De schrijver vertelt de gebeurtenissen met veel details, maar niets is verzonnen, alle gegevens (feiten, namen, data) zijn historisch verantwoord met dokumenten en processtukken'. Mijn kennis van de historie van deze Westhoek is niet toereikend genoeg om hier en daar feitelijke onjuistheden aan te wijzen. Wèl ben ik het met de uitleg van die feiten soms radikaal oneens. En hier en daar komen er wel degelijk slordigheden in het boek voor. De Zwitserse theoloog Emil Brunner heet geen Brünner. Als Blondeau diens geboortejaar vermeldt (1899), waarom dan zijn sterfjaar niet? Of meent hij dat Brunner minstens een eeuw oud is geworden? Zo heb ik meer detailkritiek.

Gentse republiek

Wie dit alles voor lief neemt kan toch wel veel zaken te weten komen over wording en verdwijning van het protestantisme vanaf omstreeks 1520 tot 1620 in de Westhoek, met inbegrip van de eerste hervormingspogingen van Lutheranen en Wederdopers. Het zijn de regionen van Zeekantig Vlaanderen en Land van Kales, van het Boonse en St. Omaars, van Veurne- Ambacht, Roesbrugge en Diksmuide, van Menen- Wervik (waar Pieter Platevoet oftewel de later als kartograaf vermaarde Petrus Plancius predikant was) en Hondschote en gans het omliggende land.

Blondeau vertelt zijn verhaal na een inleiding in twaalf hoofdstukken. Hij begint met het religieuze leven in de Westhoek. Dan volgt de opkomst en verspreiding van het protestantisme, de Beeldenstorm, militaire acties, de repressies vóór en door Alva en de Bosgeuzen. In volgende hoofdstukken komen de invasieplannen en de terreur aan bod, de calvinistische republiek van Gent en de Malkontenten die zich niet bij de religievrede van prins Willem van Oranje aansloten. Daarna de veroveringen door Matthias, Anjou en Farnese (Parma), de emigratiegolven naar Noord-Nederland en tot slot de weg terug met de 'katholieke restauratie' en het einde van het protestantisme in de Westhoek.

Ketters

Ziedaar een boeiend onderwerp. Maar nu de uitwerking. Men kan rond dit thema wellicht niet onder een partijkeuze uit. De rechtgelovige calvinist zal de Beeldenstorm anders beoordelen dan de rooms-katholieke tegenvoeter, die tegenover 'onze' verbranding van hagepredikers weer met 'zijn' Gorkumse martelaren zal komen aandragen.

Blondeau wil geen roomse houwdegen zijn. In zijn inleiding betreurt hij het, dat rooms en protestant, die elkaar allang niet meer voor vervloekte ketters of hoer van Babyion uitmaken, niet loskomen uit oude verstarde principes en de ketens van hun verleden. Want dan zouden ze eensgezind ten strijde trekken tegen de door hem kennelijk verfoeide ontkerkelijking.

Dat klinkt tamelijk tolerant. Maar het boek is toch doortrokken van vrij botte polemieken tegen die extremistische calvinisten, die dwaze volgelingen van Luther en vooral van Calvijn, wier denkbeelden Blondeau op een voor ons nogal onnozele manier samenvat. Zeker, hij tekent geen hatelijke en bewuste spotprenten, maar waar het écht om ging lijkt hij niet goed te vatten. En dat de Beeldenstorm toch meer een sociaal-economisch probleem is geweest dan een uiting van heilige christelijke verontwaardiging van calvinistische dominees en gelovigen zou meer benadrukt mogen worden.

Een honger-oproer?

De auteur citeert wel de diverse opvattingen over het rampjaar 1566 (en wat eraan voorafging). Zoals Marnix van St. Aldegonde, Emanuel van Meteren, Groen van Prinsterer en Bernard ter Haar ter ene zijde. En aan de andere kant onder meer de katholieke Nuyens en auteurs, die meer een sociale verklaring voor de beeldenstorm zochten, zoals P. J. Blok, de Zwitser Emil Brunner, zelfs de 'belgicist' Henri Pirenne en de Duitse marxist Erich Kuttner (van 'Het Hongerjaar 1566').

Zij wezen op de relatie tussen graanoogst, graanprijzen en het vernielen van de beelden dat dan eerder als een hongeroproer zou moeten worden uitgelegd. Daartegenover vraagt de jezuïet prof. M. Dierickx dan weer snedig: de crisis van 1566 was er slechts één, de tiende of elfde, in een cyclus van prijsstijgingen. Waarom gaf déze dan aanleiding tot die beeldenvernietiging en alle andere niet? Tja.

Volksverzet en Hervorming

Blondeau weet het allemaal beter. Voor hem is het 'een uiting geweest van fanatieke godsdienstigheid, die de nog niet helemaal aan de Middeleeuwen ontworstelde mens domineerde'. Die godsdienstigheid leidde dan 'tot daden die nooit uit politieke of sociaaleconomische beweegredenen hadden kunnen voortvloeien'. Het was een revolutie in het religieuze denken.

Dat daarbij de heffe des volks een voorname rol speelde vindt Blondeau verklaarbaar: 'Bij gewelddadige en anarchistische acties staan de minst bedeelden en de minst gekultiveerden op het voorplan.' ( . . . ) Het volksverzet acht hij een verweer tegen het verbod op de hervormde godsdienst. En het politiek verzet was een kwestie van de edelen, die het calvinisme aangrepen omwille van de steun der massa's in hun strijd tegen Filips II

Waarom uitgerekend de Westhoek de haard van de beeldenstorm werd? Blondeau: Juist dit gebied was de plaats waar het calvinisme vanuit het Zuiden België binnenkwam. Van hier uit werd het verpreid en het bleef hangen in de ambachtelijk-industriële centra. Maar tegen 1620 had de repressie toegeslagen. Tal van geuzen zijn of gevlucht of ter dood gebracht, al klaagden de bisschoppen van Doornik en leper in 1613 en 1626 nog over de vele ketters in hun bisdommen.

In goede trouw gelovig

Daar zouden ze Blondeau wellicht ook toe gerekend hebben, want die besluit zijn boek met de opmerking dat naar zijn diepste overtuiging Jezus bij zijn wederkomst zowel de 'katholieke' als de 'gereformeerde' kerk zou binnengaan, 'omdat allen die in goede trouw in Hem hebben geloofd, ook zijn volgelingen mogen genoemd worden!' En zo reikt hij ons, ondanks veel wanbegrip en een minder irenische toon van zijn boek, alsnog de hand. Zullen wij die drukken?

Geuzen in de Westhoek' door Roger-A. Blondeau is een uitgaaf van NV Reinaert - Het Volk te Gent. Het genaaid gebrocheerde boek telt 270 blz. en tal van zwart-wit illustraties. Het kost / 40,50 of 650 Bfrs.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen