Cyprianus: de bisschop is onaantastbaar

Cyprianus was voorstander van een krachtig kerkehjk leiderschap. Immers, in het verleden was de noodzaak daartoe wel gebleken. Niet alleen de vervolgingen onder keizers als Nero, Domitianus, Marcus Aurelius, Septimus Severus en Maximus hadden de kerk en haar ambtsdragers onder zware druk gezet. De vervolgingen vormden voor de jonge kerk een dodelijk gevaar dat haar van buitenaf bedreigde. Maar tegelijk was er ook een groot gevaar van binnenuit. In de kerk ontstonden ketterse bewegingen, b.v. die van Mardon en Montanus; daarnaast de heidense leer van Mani die zich vermengde met christelijke elementen. Sterke leiders waren nodig om de kerk voor vernietiging en verwarring te behoeden.

Ketters
Cyprianus werd geboren in een tijd, die voor wat betreft de vervolgingen, rustig was. Het was al een halve eeuw geleden sinds de laatste heftige vervolgingsgolf in Noord Afrika plaats vond. Maar de ketters waren des le aktiever. Bescherming was geboden tegen het gnosticisme van de Marcionieten, waardoor de leer van de kerk het bijbelse fundament werd 'ontnomen. In die chaotische situatie was het velen duidelijk dat de kerk haar leer moest gaan formuleren in dogmatische geloofsbelijdenissen en dat de kerk vorm moest krijgen in sohde structuren onder formele kerkelijke leiders. Tertullianus - Cyprianus' grote leermeester - was vooral actief geweest op het terrein van de leerontwikkeling. Tegelijk was hij echter tegenstander van versterking van het formele leiderschap. Hoewel een sterk bestrijder van de sectarische Marcionieten, kwam hijzelf door zijn afwijzing van machtsvergroting van de bisschoppen, terecht bij een andere secte, die van de Montanisten. Evenals hij konden dezen zich niet verenigen met de formalisering en versterking van het kerkelijke ambt. Zij hielden vast aan het klassieke profetisch-charismatische leiderschap, zoals ze dat aan de Schrift meenden te kunnen ontlenen. Niet de monarchale
(= koninklijke) bisschop, maar het profetisch geladen predikersambt, moest naar hun mening de overhand houden in de gemeenten. Helaas is de revolte van de Montanisten spoedig ontaard in extreme spiritualistische vormen. De beweging verloor haar grip op de kerk en daarmee de mogelijkheid om een halt toe te roepen aan de machtsontwikkehng van locale formele ambtsdragers. 1)

Vervolgingen
Het optreden van Cyprianus heeft deze machtsontwikkeling bespoedigd en van een theoretisch fundament voorzien. De omstandigheden hebben hem daarbij geholpen. Onder keizer Decius, 249-251, braken opnieuw felle christenvervolgingen uit. Kort nadat Cyprianus tot bisschop was verkozen van de noordafrikaanse stad Carthago, werden de christenen in het hele Romeinse Rijk getroffen door een vervolgingsgolf, die in meerdere opzichten erger was dan alle voorgaande. De buitengewone strengheid, planmatigheid en algemeenheid van de Deciaanse maatregelen overtroffen die van vorige keizers. Het plotselinge karakter van de vervolgingen verraste velen, vooral omdat de christenen al lange tijd mochten genieten van betrekkelijke rust en een zekere tolerantie. De periode van vrede aan het geloofsfront bleek nu eer nadelig dan voordelig te zijn. De kerk had in de decennia voor Decius weliswaar kunnen groeien, maar de geloofskracht en de weerbaarheid van de christenen was er bepaald niet groter op geworden. Nu de snel gegroeide gemeenten door het vuur van de vervolgingen heen moesten, bleken vele bekeringen slechts schijnbekeringen te zijn geweest. Het gevolg was, dat het harde offer-edict van keizer Decius talloze christenen ertoe bracht om (tijdelijk) ontrouw te worden. Er was hen alles aan gelegen om maar ingeschreven te worden in de registers, waarin de namen werden bijgehouden van hen die hadden deelgenomen aan de vereiste heidense offerplechtigheden. Men was slechts veilig voor het doodvonnis door de keizerlijke rechtbank als men kon aantonen te behoren tot de 'sacrificati', de offeraars, of tot de 'thurificati', zij die enkele korrels wierook hadden gebrand voor het borstbeeld van de 'godkeizer'. De begeerde verklaring, Uibellus pacis', die van deelname getuigde, werd door sommige christenen met steekpenningen gekocht. In dat geval maakte men zich niet daadwerkelijk schuldig aan het heidense offeren, maar men kwam toch niet in het openbaar uit voor de naam van Christus. Vooral deze groep 'libellatici' was voornemens om te zijner tijd weer in de schoot van de kerk terug te keren. Zodra de vervolgingswoede begon af te nemen werd de kerk op pijnlijke wijze geconfronteerd met het probleem van de 'lapsi' zoals deze afvalligen werden genoemd. Een aanzienlijk deel van hen meldde zich namelijk bij de kerk, om opnieuw toegelaten te worden.

De lapsi
De kerkelijke leiders kwamen voor een zeer moeilijke vraag te staan. Hoe moesten zij handelen met hen, die in het uur van de uiterste beproeving niet hadden kunnen standhouden? Hoe moest de kerk reageren jegens hen, die na deze zonde van trouweloosheid weer opgenomen wensten te worden? Het probleem was des te neteliger, doordat niet alle lapsi oprecht berouw toonden en er zich tussen hen ook hooggeplaatsten bevonden. Onder de lapsi telde men zelfs presbyters en bisschoppen. De meningen liepen sterk uiteen. Spoedig werd de kerk geteisterd door een hooglopend conflict tussen een milde en een strenge partij. Cyprianus, die zelf tijdens de vervolgingen de wijk had genomen naar een veihge schuilplaats, sloot zich bij geen van beide partijen in het lapsi-conflict aan. Hij nam een apart standpunt in, vormde als het ware een derde partij. En juist de stellingname van deze 'tussenpartij' is kenmerkend geweest voor de zich ontwikkelende formalisering en episcopalisering van het kerkelijke gezag. De milde partij in Carthago, aangevoerd door Felicissimus en Novatus, verweet de terug gekeerde Cyprianus te grote strengheid. Vooral nam men hem kwalijk, dat hij tijdens de vervolgingen Carthago verlaten had, om zo aan de handen van de beul te ontkomen. Tegenover de extreem strenge partij en het tussen standpunt van Cyprianus stelden zij, dat de lapsi na een zekere periode van berouw en boete, weer tot de avondmaalsgemeenschap van de kerk konden worden toegelaten. Men wilde met name de terugweg openen voor die gevallenen, die een voorspraak hadden ontvangen van standvastig gebleven 'martelaren en belijders', gelovigen die ondanks folteringen de naam van de Heere niet hadden verloochend. Vele lapsi wendden zich tot deze geloofshelden en verkregen soms van hen een verklaring met verzoek om wederopname in de gemeente. Aan dit soort verklaringen werd vooral waarde gehecht door hen, die het fenomeen van 'martelaren en belijders' zagen als een exponent van het profetisch-charismatische leiderschap van de kerk, tegenover de formalisering en versterking van het bisschopsambt. Veel Carthaagse presbyters hingen dit standpunt aan. Deze oudsten, die nog min of meer het gezag van de locale gemeente vertegenwoordigden, kwamen vervolgens in botsing met de episcopaatsgedachte van Cyprianus. De presbyters hadden tijdens de afwezigheid van hun bisschop de dagelijkse leiding van de gemeente op zich genomen. Met berouwvolle lapsi probeerden zij - op eigen wijze - de weg van de verzoening te gaan, naar nieuwtestamentisch voorschrift.

Afwijzing
Bij zijn terugkeer in Carthago heeft Cyprianus deze activiteiten van zijn presbyters afgekeurd. Het feit dat beslissingen waren genomen zonder dat de bisschop daarbij betrokken was, kon zijn goedkeuring niet wegdragen. Hij, de rechtskundige, vertrouwd met het hiërarchieke juridische systeem van het Romeinse Rijk, kon niet aanvaarden dat naast de bisschop een andere gezagsinstantie optrad in de gemeente. Niet de presbyters hebben de bevoegdheid besluiten te nemen. Dat recht komt uiteindelijk alleen de bisschop toe. Het blijkt dat Cyprianus behalve dit formalistische standpunt, ook nog een ander bezwaar heeft tegen de milde behandeling van de lapsi door de Carthaagse oudsten. Naar zijn mening benaderen zij het probleem van de wederopname van de lapsi op onschriftuurlijke wijze. Speciaal tegen de wederopname op voorspraak van martelaren heeft hij bezwaar. Reeds vanuit zijn schuilplaats reageerde hij scherp tegen de gedachte als zouden 'martelaren en belijders' de zonde van anderen kunnen verzoenen. Ongetwijfeld heeft Cyprianus op dit punt gelijk. Hun voorspraak heeft op zichzelf genomen geen verzoenende waarde voor God. We kunnen dan ook ten dele instemmen met Cyprianus, als hij zegt: 'Het behoort voldoende te zijn voor de martelaar, dat hij zijn eigen zonde heeft afgewassen. Het is ten dele ondankbaarheid en trots om aan anderen te besteden, wat men zelf voor een hoge prijs heeft verkregen. Wie heeft de dood van iemand anders verzoend met zijn eigen dood, dan alleen de Zoon van God? 2) In feite wil Cyprianus zeggen, dat de martelaren de kwestie van de lapsi moeten overlaten aan de bisschoppen, die door God zijn aangesteld als de enige echte gezagsdragers in de gemeente.

Onaantastbaar
Cyprianus' afwijzende houding is niet ingegeven door onwil om de gevallenen, na boete en berouw, weer te aanvaarden. Dat blijkt uit het feit, dat hij beslist niet behoorde tot de strenge partij in het conflict over de lapsi. De strengen hadden zich vooral breedgemaakt in Rome, onder leiding van Novatianus. 3) De eisen inzake boete en berouw van de Novatianen, waren zo extreem, dat zij de terugkeer van de lapsi feitelijk uitsloten. Allen die zich hadden schuldig gemaakt aan 'doodzonden' als moord, hoererij en afgodendienst, konden naar hun inzicht nooit meer gerehabiliteerd worden. De Novatianen sloten aan bij een oudere praktijk in de vroege kerk. Deze strenge gedragscode was echter in het begin van de 3e eeuw in de meeste plaatsen losgelaten, onder druk van de omstandigheden. Al te straffe regels werkten namelijk als een boemerang op de christelijke gemeente, omdat daardoor de bereidheid tot tolerantie door de heidense overheid afnam. Door o.a. bisschop Calixtus van Rome was een nieuwe - tolerantere - houding ingevoerd en bekrachtigd met een aantal officiële maatregelen. Daardoor stond de weg terug voor boetvaardige 'doodzondaren' in beginsel weer open. 4). Maar de maatregelen van Calixtus onderstreepten tevens, dat de beslissingsbevoegdheid over de wederop name uitsluitend behoorde tot het gezag van de bisschoppen. 5) Toen Cyprianus overhoop lag met zijn oudsten en met de Novatianen bevond hij zich op deze nieuwe kerkpolitieke lijn. Hij nam de kwestie van de gevallenen hoog op, verfoeide alle onschriftuurlijke toegeeflijkheid in verband met hun terugkeer. Maar hij stond hun wederopname niet in de weg, op voorwaarde dat de bisschoppen de sleutel van de kerkdeur zouden bedienen. Voor hem was de positie van de katholieke kerk onaantastbaar en deze was, naar zijn mening, verankerd in het gezag van de bisschoppen. We zullen nog zien hoe Cyprianus dit standpunt in een aantal tractaten en brieven heeft uitgewerkt.


Noten:
1) Lindsay, The church and the Ministry in the early centuries, 214-261

2) Bibliothek der Kirchenvater, Band II, Cyprianus, epist. 11.1; 13.5

3) Niet te verwarren met de Carthaagse dissident Novatus.

4) Loofs, Leitfaden zum Studium der Dogmengeschichte, 162-163.

5) Heussi, Kompendium der Kg, 180.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen