Prins Maurits herdacht

Op de expositie in de vernieuwde zuidvleugel van het imposante Rijksmuseum worden nu tal van herinneringen aan prins Maurits (1567-1625) getoond, zoals schilderijen, gravures, land- en zeekaarten, wapens, harnassen, portretten, munten, manuscripten en zelfs exotische dieren. Er is gekozen voor een chronologisch-thematische invalshoek. Juist ten tijde van de opening presenteerde prof. dr. A.Th. van Deursen zijn biografie over deze Oranjeprins, ("Maurits van Nassau. De winnaar die faalde"), er verscheen een voortreffelijke tentoonstellingscatalogus (Maurits, Prins van Oranje - redactie Kees Zandvliet) en zelfs een speciale uitgave van Suske en Wiske voor de jeugd. (Zo heeft prins Maurits bij onze zuiderburen dan uiteindelijk tóch een blijvend succes geboekt...) Aangezien de stadhouder eveneens een rol heeft gespeeld in het protestantse Nederland, moet het te billijken zijn dat ons periodiek aan de persoon van en de tentoonstelling óver deze zwijgzame zoon van Willem de Zwijger enige aandacht besteedt.

Graaf, stadhouder en prins Maurits, de zoon van Willem van Oranje en Anna van Saksen, werd op 13 november 1567 geboren op het voorvaderlijk kasteel in het Duitse Dillenburg. Hij groeide daar op, aangezien in de Nederlanden een oorlog woedde, die vooral werd ontketend omdat de Nederlanders vrijheid van godsdienst wensten. Al jong moest Maurits de moederliefde missen; als gevolg van overspel werd Anna namelijk in verzekerde bewaring gesteld. In 1576 liet Maurits zich als student inschrijven aan de calvinistische universiteit van Heidelberg, waarna hij in 1582 naar Leiden vertrok. In 1585, toen hij 17 jaar was (!), volgde hij zijn vermoorde vader op als stadhouder van de gewesten Holland en Zeeland. Hij verhuisde toen naar Den Haag. In 1587 werd Maurits ook tot admiraalgeneraal benoemd. In 1590, na de opzienbarende verovering van Breda met behulp van een turfschip, riepen Overijssel, Gelderland en Utrecht hem als stadhouder uit. In de jaren voor 1600 dwong Maurits respect af door zijn militaire prestaties. Prins van Oranje wordt Maurits pas officieel in 1618, bij de dood van zijn oudere halfbroer Filips Willem. Toen mocht hij pas, zoals hij graag wilde, een zestal paarden voor zijn koetsen spannen. De stadhouder werd omringd door edellieden, uitvinders, kunstenaars, rentmeesters en politici, waarvan Johan van Oldenbarnevelt de voornaamste was.

Maurits was talentvol; op het gebied van de oorlogsvoering, de vestingbouw, de architectuur en zijn visie op de aanleg van fraaie tuinen etaleerde de zwijgzame Oranjezoon zijn inzicht in de wiskunde. De prins was een telg uit een wijdvertakte familie, waarvan er velen in het Nederlandse leger hebben dienst gedaan; portretten van hemzelf en zijn verwanten van diverse schilders zijn ter gelegenheid van deze expositie voor de eerste maal bij elkaar gebracht. Brieven liet Maurits ons niet veel na, wel treffen we in één der vitrines een exemplaar van de Heidelbergse Catechismus aan en de Handleiding voor de opvoeding van edellieden, een boek van de hand van Marnix van Sint-Aldegonde. Verder worden er verschillende fraaie land- en zeekaarten aan de bezoekers getoond, die in het Algemeen Rijksarchief nog bewaard bleken te zijn. Maurits behartigde de economische belangen van de Republiek zeer voortreffelijk en stimuleerde het winnen van turf en de koophandel en koopvaart.

Het hofleven van prins Maurits

Willem van Oranje heeft bij zijn dood geen kapitaal nagelaten. Veel geld heeft hij uitgegeven om de Nederlanden te bevrijden. Eén van de eerste taken van Maurits was het aflossen van de grote schulden van zijn vader. Ook ingewikkelde erfeniskwesties moesten worden geregeld; soms zorgden die voor langdurige problemen. Tot zijn spijt kon de jonge stadhouder niet de titel van hertog van Brabant bemachtigen. De eerste titel die hij verwierf, was die van markies van Vere. In 1625 kon hij de gezamenlijke domeinen van de familie aan zijn jongere halfbroer Frederik Hendrik nalaten, met daarbij een geldsom van circa 17,5 miljoen gulden! Hij had dus goed "geboerd". Maurits verbleef, als hij niet te velde was, in het zogenaamde stadhouderlijk kwartier aan het Haagse Binnenhof. Daar had hij een speciale kaartenkamer. Nu was dat geen luxueus paleis, doch de prins leefde niet zo eenvoudig als lange tijd verondersteld werd. Hij schafte prachtige kleding, schilderijen, wapens en ook diverse van exotische dieren aan. De stadhouder bezat bij Rijswijk en Honselaarsdijk een particuliere stoeterij voor het fokken van fraaie paarden. Als stadhouder, succesvol militair en prins van Oranje genoot Maurits internationaal aanzien. In 1613 werd hij daarom opgenomen in de eervolle, Britse, Orde van de Kouseband. Maurits liet zich graag als vórst portretteren en schonk relaties dure cadeaus; zo kreeg Henry, de prins van Wales, een gouden harnas, dat op de expositie te bewonderen is. Er was sprake van een cultureel leven aan zijn hof, maar typerend voor prins Maurits is dat hij zijn fraaie paarden de "allerliefste hovelingen" heeft genoemd. Getrouwd is Maurits niet. Zijn omgang met diverse vrouwen, en de verschillende "speelkinderen" die uit die relaties geboren werden - het is soms in de pers maar al te gretig uiteengezet - vormt voor velen blijkbaar het aspect van de tentoonstelling over deze Oranje dat het interessantst is... Overigens heeft deze Oranjestandhouder financieel goed voor deze kinderen en hun moeders zorg gedragen.

Maurits, de militair

Het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden kan niet verklaard worden zonder daarbij de figuur van prins Maurits te betrekken. Hij nam bij de dood van zijn vader een betekenisvolle taak op zich in een land dat zowel financieel als materieel in een hachelijke toestand verkeerde. De Spaanse legers vormden een dagelijkse bedreiging en de "vrijmaking" onder zijn vader was nog niet voldoende geconsolideerd. Pas onder Maurits en diens halfbroer en opvolger Frederik Hendrik werden de vijandelijke troepen grotendeels van het grondgebied van de jonge staat verwijderd. Maurits bestudeerde de krijgskunde intensief, bijgestaan door z'n neef graaf Willem Lodewijk van Nassau, stadhouder van de noordelijke gewesten, die door het huwelijk met zijn zuster Anna eveneens zijn zwager was. Willem Lodewijk was één van de zonen van de bekende Jan van Nassau, de enige van de vijf broers die zijn strijd voor de Nederlanders niet met de dood heeft moeten bekopen. Maurits en Willem Lodewijk waren van grote betekenis voor ons land. Dit tweetal was vooral geïnteresseerd in de oorlogsvoering van de oude Romeinen. Zij namen van de Romeinen het een en ander over voor hun strijdmacht, zoals hun belegeringstechniek.

Maurits liet een speciaal soort houweel ontwerpen, die zijn soldaten als bijl én schop konden gebruiken bij het maken van stellingen en loopgraven. Daarnaast kende hij een pontonwagen, een veldkeuken en "speelgoedsoldaatjes" om een slag na te bootsen. Aandacht werd besteed aan het marcheren, het instellen van slagorden enzovoorts. Wist u dat de commando's in ons leger nog van Maurits afkomstig zijn? Belangrijk achtte het tweetal het tijdig uitbetalen van soldij en het handhaven van de militaire tucht. Elk mensenleven telde voor hen: bewust is het verlies van militairen meegewogen bij het uitdenken van plannen. Maurits stimuleerde de uitvinding van de zeilwagen, waarmee men zich snel verplaatsen kon. Het vervaardigen van allerlei instrumenten, zoals de verrekijker, trok eveneens zijn aandacht. Sommigen meenden zelfs dat de prins een soort "wonderverrekijker" bezat, waardoor hij die dingen kon waarnemen die voor anderen verborgen bleven. Zijn vriendschappelijke omgang met de "uitvinder" Simon Stevin zou daar debet aan zijn... Terecht is bij één van de portretten van de prins het volgende rijmpje geplaatst:

Vor Frembder Tyrannej und Gwalt
Mein Vatterlandt in Fried erhalt
Got geb mir seine Gnadt und Segen
Das ich nit weich von seinen Wegen.

Het aspect dat in de twee laatste regels aan e orde komt, wil ik in de laatste paragraaf aan de orde stellen. Wist Maurits zich afhankelijk van Gods genade en zegen? Week hij inderdaad niet van Zijn wegen?

Een tragische episode

De wensen van de prins botsten met die van anderen in de Republiek. Vooral de kooplieden in de Nederlanden wensten vrede met Spanje, opdat hun handel op Afrika, Amerika en Azië niet zou worden belemmerd door de oorlogsvoering. Vonden zij het niet jammer dat nog niet alle provincies waren bevrijd? Dat Antwerpen, een belangrijke concurrent, met grote delen van de Zuidelijke Nederlanden onder Spaans bestuur zouden blijven, vonden zij geenszins verkeerd. Hoe langer hoe meer is Johan van Oldenbarnevelt, de raadpensionaris, spreekbuis geworden van de steden die van de handel profiteerden. Hij bekleedde de machtigste positie in de Staten van Holland en de Staten-Generaal. Holland betaalde het grootste deel van alle oorlogskosten en wilde troepen afdanken. Ten tijde van het Twaalfjarig Bestand met Spanje (1609-1621) werd de machtsstrijd tussen Maurits en de oude Van Oldenbarnevelt duidelijk. De mihtair óf de koopman zou winnen...

Daarbij ontwikkelden zich in de Republiek religieuze geschillen tussen de remonstranten en de contraremonstranten. Bekend is dat Maurits partij koos voor de laatsten en demonstratief ging "kerken" in de Kloosterkerk, bij contraremonstrantse predikanten. U moet het allemaal nog maar eens nalezen in het prachtige werk van G. Groen van Prinsterer, het Handboek der geschiedenis van het vaderland. Maurits en de contraremonstranten hebben de strijd op den duur gewonnen en Johan van Oldenbarnevelt, die partijganger van de remonstranten was, is op het Binnenhof in Den Haag onthoofd. Wij kennen in ons land de doodstraf niet meer en op velen komt de onthoofding van een man die zeer veel voor ons land heeft gedaan, gedurende een lange reeks van jaren, zeer tragisch over. Dat is het natuurlijk ongetwijfeld ook, maar wij moeten onze "moderne, humanistische bril" toch wel afzetten. Tn die tijd was er in feite sprake van hoogverraad (het afdanken van troepen, terwijl de oorlog met Spanje hervat zou worden!) en daarop stond de doodstraf. In feite stonden er twee "kopstukken" tegenover elkaar: Maurits zou gratie willen geven als zijn tegenstander daarom vroeg; Van Oldenbarnevelt deed dat niet, aangezien hij daarmee zou erkennen fout te zijn geweest... We kennen de afloop. Mede door deze gebeurtenis verkreeg Maurits bij latere generaties geen goed imago. Vondel vergeleek hem met de keizerlijke bruut Nero, die zijn goede leermeester Seneca liet ombrengen. Dat de prins ook van Rome weinig goeds verwachtte - behalve Spanje waren immers ook de Franse buren rooms - zal duidelijk zijn.

Het sterven van Maurits

Maurits leed aan kanker. Het einde van zijn leven was triest. Er waren "dorre jaren", de prins werd eenzamer en economische en militaire successen bleven uit. De stadhouder werd het leven moe! Op zijn sterfbed liet hij Frederik Hendrik beloven snel in het huwelijk te treden, anders zou hij zijn kinderen uit zijn relatie met de (rooms-katholieke) jonkvrouw Margaretha van Mechelen "echten", zodat zij voor erfopvolging in aanmerking kwamen, in plaats van Frederik Hendrik. Ds. Johannes Bogerman, de preses van de Dordtse Synode, bezocht prins Maurits diverse keren terwijl deze op zijn sterfbed lag. De prins, die overigens wel een trouw kerkganger was, erkende de vele zonden die hij begaan had, maar zei te weten dat God om Christus' wil de mensen de zonden vergeeft, als wij oprecht berouw hebben. In de vorm van een brochure deed Bogerman verslag van de gesprekken die hij en de stadhouder met elkaar hebben gevoerd. Bogerman sprak van een christelijk overlijden en meende dat er hoop voor de stadhouder bestond. Op 23 april 1625 is prins Maurits overleden. Een tekening die van de gestorven stadhouder op zijn sterfbed werd gemaakt, vertoont een uitgeteerd lichaam. Maar het is belangrijk te weten, dat die krachten zijn verteerd in het belang van de vrijheid van onze staat en het handhaven van de vrijheid van godsdienst! Zo is prins Maurits van Oranje-Nassau gestorven, als een zondig mensenkind, maar ook als een kind van God.

Maurits van Nassau. De winnaar die faalde is uitgegeven door uitgeverij Bert Bakker te Amsterdam en telt 332 pagina's. ISBN 90 351 2284 4. De prijs van de gebonden editie is fl. 59,50. De paperback heeft als ISBN 90 351 2272 O en kost fl. 39,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen