Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Friese Nassaus werden Hollandse Oranjes

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Friese Nassaus werden Hollandse Oranjes

Leerzame exposities in Princessehof en Fries Museum

14 minuten leestijd Arcering uitzetten

We zijn het sinds de christelijke lagere school zo gewend: prins Willem de Zwijger is de stamvader van het Hollandse Huis van Oranje-Nassau en de voorvader van onze koningin Beatrix. Dat is waar, maar niet helemaal. De Nederlandse koningen en koninginnen stammen niet in rechtstreekse lijn af van de vader des vaderlands. Die tak van Willems erfgenamen stierf uit. Maar via verdragen, testamenten en huwelijkspolitiek werden de Friese Nassaus uiteindelijk de directe erflaters van het huidige Oranjehuis.

Twee tentoonstellingen in Leeuwarden laten zien, hoe dat in elkaar steekt. Friesland - pardon: Fryslân- is trots op dit vorstelijk verleden, dat in de Friese hoofdstad nog zijn sporen nalaat. Al is het Princessehof daar geen Fries Nassau-Museum, maar gewijd aan tegels en aarden vaten. Wel haalde dit keramiekmuseum de helft van de manifestatie 'De Friese Nassaus' binnen, 'Erfgenamen en Koningen'. De andere helft, 'Wapenbroeders en Rivalen', vinden we in het Fries Museum aan de Turfmarkt.

Friese Oranje-namen
Hoezeer ook de huidige Oranjes zich bewust zijn van hun Friese wortels kan blijken uit de naamgeving van de prinsen en prinsessen. Prinses Christina ging zich zelf zó noemen, maar haar doop- en roepnaam was Marijke. En die naam verwijst naar 'Marijke-Meu'. Deze tante Marijke was Marie Louise van Hessen-Kassel, weduwe van Johan Willem Friso ( de Fries), die in 1731 in het huidige Princessehof, vlakbij de scheve stompe toren van de Oldenhove, was komen wonpèn. Haar zoon Willem, de latere Willem IV werd toen meerderjarig en deze Willem Carel Hendrik Friso was de eerste stadhouder van de Verenigde Nederlanden. Zijn vader was in 1711 bij de Moerdijk verdronken.

De man, die hem tot zijn stadhouderlijk erfgenaam maakte, stadhouder en koning van Engeland Willem III, was een paar jaar eerder ook al op tragische wijze omgekomen. Deze Oranje stierf in 1702 door een val van zijn paard. Trouwens, nogal wat Oranje-prinsen stierven niet 'gewoon' thuis op hun bed, maar soms op het 'veld van eer', zoals graaf Adolf, die gebleven was in Friesland (lees: in Groningen) in de slag. Of ze werden vermoord, zoals Willem I de Zwijger in het Delftse Prinsenhof. Of ze kwamen tragisch om het leven, zoals prins Willem Frederik, die zijn ruiterpistolen aan het schoonmaken was en per abuis zichzelf trof met moordend lood.

Lastige stambomen
Wie de stambomen van de Hollandse en Fries3 Huizen van Oranje en Nassau bekijkt zal al gauw last krijgen van enige duizeling: zóveel prinsen heten Jan of Willem of Frederik of Hendrik of Casimir. Het is daarom zinnig om eerst beide stambomen in grote lijnen nader te beschrijven.
Willem de Rijke, graaf van Nassau- Dillenburg, was gehuwd met Juliana van Stolberg. Zij gewonnen elf zonen en dochteren, onder wie Willem de Zwijger, die in 1544 prins van Oranje werd. Zijn broer Jan (VI de Oude) was de stamvader van de Friese Nassaus. Hij huwde drie keer - tegen broer Willem: viermaal - en werd vader van zestien kinderen. Twee van zijn zonen waren Willem Lodewijk (1560-1620), die als 'Us Heit' (Onze Vader) de eerste stadhouder van Friesland en Groningen werd. Zijn broer Ernst Casimir (1573-1632) was de tweede stadhouder van Friesland. Uit diens huwelijk met Sophie Hedwig van Brunswijk sproten Hendrik Casimir I en Willem Frederik voort.

De lijn der geslachten ging via hem voort, niet via broer Hendrik Casimir I, die de derde stadhouder van Friesland was. Willem Frederik (1613-1664) was de vierde stadhouder; hij huwde - zoals zo vaak gebeurde: in de familie - met Albertine Agnes in 1652. De bruidegom liep tegen de veertig; zijn bruidje was achttien lentes. Zij was dochter van Frederik Hendrik, zoon van De Zwijger en bijgenaamd 'Mooi Heintje' en 'De Stedendwinger', en diens Amalia van Solms.

Koning-stadhouder Willem III
Welnu, Albertine Agnes, stichteres van Oranjewoud bij Heerenveen, dat een soort kopie van Paleis Het Loo had moeten worden, baarde haar Willem Frederik van Nassau-Dietz de zoon Hendrik Casimir II, de vijfde stedehouder van Friesland. Om het nog wat ingewikkelder te maken: Albertine Agnes had een broer, die als Willem II stadhouder was van Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland. Hij was gehuwd met een Mary Stuart, een Engelse prinses, die hem de latere koning-stadhouder Willem III schonk, de bouwheer van Paleis Het Loo. (Daar was ook al de beroemde Hugenoot en veel-bouwer voor de Oranjes Daniël Marot bij betrokken; ook verantwoordelijk voor de uitbreiding van het Princessehof in Leeuwarden).

Ook die Willem III huwde binnen de familie: eveneens met een Mary Stuart. Deze Willem verjoeg zijn rooms-katholieke schoonvader Jacobus (James) Stuart en bewerkte in Engeland de Glorierijke Omwenteling. Zonder nazaten stierf hij door de val van zijn paard in 1702. Daarmee zijn we terug bij de verbintenis van de Hollandse Oranjes met de Friese Nassaus. Want Hendrik Casimir II kreeg in 1687 zoon Johan Willem Friso (die in 1711 in het Hollands Diep zou verdrinken). Het was déze Friese Nassau die in het sterfjaar van de koning-stadhouder Prins van Oranje werd.

Prinselijk testament
We lezen het op een van de documenten in de Princessehof-expositie: het gedrukte testament van Hollands stadhouder en Engelse koning Willem III. Dat begint zo: dn den name des Heeren, amen. Wy William, by der gratie Godts Koningh van Groot Brittagne, Prince van Oranje &c, considereerende de swackheyt en sterffelyckheyt des Menschen, de seeckerheyt des doodts (...)' bestemmen de erfenis Voor Onsen Neve den Prins Friso van Nassau (...)'. Zelf werd de jonge Friso, inmiddels de zesde stadhouder van Friesland en Groningen, nog geen stadhouder van de andere Noord-Nederlandse provinciën. Hij trouwde in 1709 met de hierboven al genoemde Maria Louisa van Hessen-Kassel, toegenaamd 'Marijke Meu', en die werd gouvernante - zeg maar regente- over haar in het sterfjaar van zijn vader geboren prinsenkind Willem Carel Hendrik Friso. Die erfde meteen ook de titel 'Prins van Oranje' en hij was het die als Willem IV de eerste stadhouder was van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Lang duurde zijn bewind niet: van 1747 tot 1751. Willem IV, door een ziekte in zijn jeugd mank en gebocheld en een kop kleiner dan zijn bruid Anna van Hannover, was in de St. James-kapel in Londen met haar getrouwd in 1734. De Friese, tevens Nederlandse, stadhouder kreeg Huis ten Bosch in Den Haag als woning: Daniël Marot bouwde er een paar vleugels aan. In het Princessehof zien we een eigenhandig geschreven brief van Willem aan moeder Marijke-Meu: in 1734 richt hij zich tot 'Madame ma trés chère Mère' (mevrouw mijn zeer geliefde moeder). Zou Willem-Alexander zó ook met zijn moeder communiceren? Of gaat dat tegenwoordig via een smsje van Lex aan Trix?

Patriottentijd
Na de dood van Willem werd zijn moeder Maria Louisa, nu in Leeuwarden woonachtig, een tijdlang gouvernante, zoals ze dat ook van 1711 tot 1731 was geweest. Na de dood van haar zoon nam diens vrouw, Anna van Hannover, dit ambt op zich. Maar zij overleed al in 1759. Marijke-Meu was zo van 1759 opnieuw bewindsvrouwe, nu tot 1765. De zoon van Willem IV en Anna, geboren in 1748, was toen oud genoeg om tot stadhouder Willem V der Nederlanden te worden uitgeroepen. Dat mocht hij blijven tot 1795. Toen moest hij - de Bataafse tijd brak aan; patriotten stonden tegenover prinsgezinden - met zijn vrouw Wilhelmina van Pruisen afstand doen van dit ambt. Willem en Wilhelmina waren in 1767 getrouwd in de Witte Zaal van het nu gesloopte Koninklijk Paleis in Berlijn.

Deze laatste stadhouder van de Verenigde Nederlanden, die in 1806 overleed, kan men beschouwen als de rechtstreekse stamvader van onze monarchie. Beatrix stamt in directe linie van déze stadhouder af. Na de Bataafse Republiek kregen we een tijdlang een broer van de Franse keizer Napoleon, Lodewijk Bonaparte met zijn vrouw Hortense als koning en koningin van de Franse vazalstaat koninkrijk Holland. Daarna plaatste de kleine korporaal Napoleon Nederland rechtstreeks onder Frankrijk, maar een paar jaar later was het met Napoleons heerschappij gedaan. De toen in Engeland woonachtige zoon van Willem V en Wilhelmina werd naar ons land gehaald en hem werd de soevereiniteit - later de erfelijke monarchie - aangeboden. Zo werd ons land bijna twee eeuwen geleden een (later: constitutionele) monarchie. Op het 'Congres van Wenen' werd na de nederlaag van Napoleon de kaart van Europa herschikt. Nederland werd zelfs een tijdlang fors vergroot door de samenvoeging met de vroegere Zuidelijke Nederlanden. Een succes was dat niet. Na de scheiding van Noord en Zuid kregen 'wij' de koningen Willem II en III.

Bedreigde monarchie
Toen leek opnieuw het Oranjehuis uit te sterven, maar het tweede huwelijk van Willem III met de jeugdige Emma van Waldeck-Pyrmont, woonachtig in het slot van Arolsen, schonk hem en de monarchie een meisje: Wilhelmina. Die is genoemd naar de Pruisische prinses van die naam, en wellicht ook naar de diverse Willems in haar voorgeslacht.
Ook met de geliefde 'moeder des vaderlands' leek de monarchie weer uit te sterven. Pas acht jaar na haar huwelijk met de jager en bosmens prins Hendrik van Mecklenburg-Schwerin werd in 1909, na diverse miskramen, weer een koningskind geboren: de nu hoogbejaarde Juliana. Haar naamgeefster was wel de moeder van prins Willem de Zwijger, Juliana van Stolberg. 'Jula' was enig kind; ze gewon vier dochters, van wie Beatrix - niet vernoemd naar een vroegere regerende vorstin der Oranjes - in 1980 de hermelijnen koningsmantel van haar moeder overnam. Als God het geeft zal zij mettertijd - een Amerikaans blad noemde zonder duidelijk bewijs al de maand oktober van dit jaar - de troon overdragen aan haar oudste zoon, Willem- Alexander. Die zal dan als koning Willem IV de scepter hanteren. Als de republikeinen het in Neerland niet voor het zegen krijgen zal wellicht ooit een zoon of dochter van deze prins van Oranje en zijn Argentijnse prinses Maxima het koningschap voortzetten.

Maar zóver gaat de expositie in beide Leeuwarder musea niet. Tussen de portretten van de Zwijger én die van Maxima in vinden we daar een rijke hoeveelheid 'Nassauiana' uitgestald: schilderijen en prenten vooral, maar ook wapens, zilverwerk, boeken, albums en nog veel meer.

Rivaliteit en huwelijk
Wie de tentoonstellingen in chronologische volgorde wil afgaan dient eerst naar het Fries Museum aan de Tuf markt te gaan, waar we de wapenbroeders en rivalen tegenkomen. Er zijn hier heel wat bruiklenen van museum Paleis Het Loo. De hoofdconservator daarvan, drs. Eelco Elzenga, was dan ook gastconservator van deze dubbelexpositie over de Friese Nassaus. Het Fries Museum laat zien hoe de Nassaus in Friesland ondanks hun verwantschap met de Hollandse Oranjes ook vaak met hen overhoop lagen.
Weliswaar hadden ze in de Spanjaarden een gezamenlijke vijand, maar de strijd om de macht in de Zeven Provinciën loog er soms niet om.
Er wordt geen overdreven rozig beeld geschapen van de Nassaus en Oranjes, geen poging gedaan om ze fraaier voor te stellen dan ze waren. Al hun kleinmenselijkheden worden niet verdonkeremaand. Er waren familieruzies - dat herkennen we in onze dagen ook weer, zie prinses Margarita contra haar tante Trix - en familiehuwelijken.
Er was strijd om de macht, regionaal en landelijk.

Er was ook de oprechte wil om het goede voor land en volk te zoeken. Maar het drievoudig snoer van God, Nederland en Oranje is toch meer een mythologische constructie en een vrome wens dan dat de politieke historie ons het bewijs levert van deze drie-eenheid. Dat hoeft ook niet: vorsten bij de gratie van volkssoevereiniteit en de Constitutie zijn niet van Israëls God gegeven als gezalfde koningen zoals David en Salomo. En als al ooit het vroegere volkslied van Nederland gelding had: 'Wien Nêerlands bloed door d' ad'ren vloeit / van vreemde smetten vrij' dan geldt dat zeker niet voor ons Oranjehuis, waarin een veelheid van Europees adelsbloed door de aderen stroomt: Duits, Engels, Russisch, Fries en straks wellicht ook Argentijns.

Intussen laat onze vaderlandse historie vanaf de Zwijger zien, dat een land zegen ontvangt wanneer zijn leidslieden een vast verbond sluiten met de Potentaat der potentaten. Dat aspect van het Oranjehuis komen we op deze Friese manifestatie niet met nadruk tegen. Wat mij betreft had de religie van Nassau en Oranje wel wat meer accent moeten krijgen.

Jonge Franeker student Friso
Wat er verder zoals te genieten valt? De Acte van Aanstelling van de Zwijger, pas in 1580, tot stadhouder van Frisland. Dat gebeurde door landvoogd Matthias en de Staten-Generaal nadat Friesland zich in 1579 bij de Unie van Utrecht had aangesloten. Overigens nam prins Willem Lodewijk in de Friese Landdag de plaats in van zijn oom Willem en na diens vermoording in 1584 wordt hij Fries stadhouder, en jaren later ook van Groningen en Drenthe.

Leuke details zie je hier verbeeld: hoe Albertine Agnes de bouwmeesteres is van het Oranjeslot Oranienstein in Dietz aan de Lahn. Het nu nog fraaie gele complex aan de rand van Dietz is momenteel in gebruik bij de Duitse Bundeswehr en niet vrij te bezichtigen. Dietz, niet ver van Dillenburg en de stad Nassau, bezit ook nog een oud kasteel middenin de stad.

Aardig is in het museum een luxe Atlaskistje van de Franeker Academie voor de pas twaalfjarige Johann Willem Friso, die daar toen al ging studeren. Kennis van de aarde had zijn grote belangstelling, vandaar het vorstelijk cadeau: de prachtig verluchte wereldatlas van Ioan Blaeu. Wie kent verder niet de Zwanenburcht, die boven de stad Kleef aan de Nederrijn, net over de grens bij Nijmegen, uittorent? Daar trouwden Willem Frederik en Albertine Agnes, voogd over de toen nog heel jonge latere Willem III, het 'Kind van Staat'.

In dat Kleef herinnert trouwens meer aan de Nassaus: Johan Maurits, bijgenaamd de Braziliaan, was er na zijn Hollandse dienst geruime tijd woonachtig. Aan de weg naar Bedburg vindt men nog het door hemzelf bestelde pompeuze grafmonument, waarin hij overigens uiteindelijk niet begraven is....
Maar daarover gaat het in Leeuwarden niet Wel over het nooit helemaal van de grond gekomen Friese paleisachtige Oranjewoud bij Heerenveen, waarvan de tuinen nog een mooi wandelpark vormen. Of over de tragiek van Willem Frederik die per ongeluk zichzelf doodschoot. En vooral, hoe het tussen de Oranjes en de Nassaus lang niet altijd boterde als het ging om macht en aanzien; niets menselijk is deze vorstelijke figuren vreemd geweest, zo blijkt hier.

Geschilderde nieuwsfoto's
In het Princessehof komen we de stadhouderlijke erfgenamen tegen en de koningen en koninginnen. In een luxueuze stijlkamer, nabij de ingang van het museum, vinden we Marijke-Meu aan de wand. Boven de schouw de vader van Johan Willem Friso. Boven de entree tot deze, met goudleer behangen, eetzaal prijkt Willem IV, omringd door zijn officieren, die zo ongeveer allemaal dezelfde gezichten hebben. Daaronder 'Glinstere col. Com/, wat wel graaf (comes) van Keulen (Colonia) kan betekenen, maar mogelijk gaat het om een andere kolonie. De gelijke portretten zijn geschilderd door de nu wel vergeten kunstenaar B. Accama, een soort hof-fotograaf a la Max Koot, maar dan met palet en penseel.

In de hal draait een video met daarop onder mee de Leidse historicus prof. Simon Groenveld, die ook mederedacteur is van het prachtige boek 'Nassau uit de schaduw van Oranje', en een heuse 186-eeuwer in vol ornaat. Ook in dit museum weer veel schilderijen, oude boeken, documenten, prenten als nieuwsfoto: 'J.W. Friso verdrinkt bij de Moerdijk' of de doop van Willem V, bijgenaamd 'Batavus'- niet naar het Friese fietsenmerk van die naam - in de Grote of St. Jacobuskerk in Den Haag. Friese adel is daar, in 1748, nadrukkelijk bij aanwezig, onder wie kamerjonker Johan Sippo van Harinxma thoe Slooten. We zien ook de vierjarige Willem V reeds als lid van de Orde van de Kouseband (met als moto: 'Oneervol is hij, die hier kwaad van denkt') en zijn dan vijfjarig zusje Carolina, in 1752 in Huis ten Bosch. Deze Carolina trouwt later met Karel Christiaan van Nassau-Weilburg, maar die was luthers en daar waren in de familie nogal wat bezwaren tegen. Men ziet, hoe ook nu de geschiedenis zich, in gewijzigde vorm herhaalt.

Staatsieportret en zeefdruk
Friesland is trots op zijn Oranje geworden Nassaus. Zie de foto van de pas achtjarige koningin Wilhelmina in Friese klederdracht. Ook later zal ze nogal eens worden geportretteerd als de koffieschenkster van Douwe Egberts. Haar schaatsjes -Friese doorlopers - zijn er ook. Die van de jonge heer Alex van Buren, Prins van Oranje en ooit schaatser van de Friese elfstedentocht, zie ik niet. Die liggen in het oranjemuseum in Buren. Dat zullen wel noren geweest zijn en misschien had Willem-Alexander toen nooit gedacht, dat hij Ijlst en Bartlehiem nog ooit zou halen ...

Staatsieportretten zijn er ook: Wilhelmina, in 1951 (na)geschilderd door Johan Elsinga, die er eerlijk bij vermeldde: 'vrij naar Willy Sluiter'. Vorstin Juliana wordt in haar kroningsjaar 1948 op doek vastgelegd door Piet van der Hem en van Beatrix zien we de weinig majesteitelijke zeedruk, die de kunstenares Marthe Röling van de toen nog jonge prinses maakte. Kortom, er is veel te zien, maar de godsdienst(oefening) van de Friese Nassaus en Hollandse Oranjes krijgt daar, vreemd genoeg, bijna geen plaats. Gelukkig wordt dat voor een deel gecompenseerd door het hoofdstuk 'Calvinisten tussen overheid en kerk' door prof. Ph. Breuker in het waarde volle boek bij de expositie. Al met al: een trip naar Leeuwarden is de moeite waard. De expositie op twee locaties is nog te zien tot 10 juni van dit jaar.

Bron illustraties: Manifestaties en boek 'De Friese Nassaus' en Museum Paleis Het Loo.

H.H.J. van As te Apeldoorn

Dit artikel werd u aangeboden door: Protestants Nederland

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van dinsdag 1 april 2003

Protestants Nederland | 32 Pagina's

Friese Nassaus werden Hollandse Oranjes

Bekijk de hele uitgave van dinsdag 1 april 2003

Protestants Nederland | 32 Pagina's