Handboek Catechismus in de maak

Zoals bekend is niet overal het enthousiasme over de HC groot; recent was in het nieuws dat in de Nederlands Gereformeerde Kerken (maar niet alleen daar) steeds minder uit de catechismus gepreekt wordt. Kennelijk wordt de waarde er steeds minder van gezien. Het te verschijnen handboek wil niet alleen de geschiedenis, maar ook de theologische relevantie en praktische actualiteit van de Heidelberger voor het voetlicht brengen.

1563-2013
De aanleiding voor het nieuwe handboek ligt, uiteraard, in de aanstaande verjaardag van de Heidelberger Catechismus: in 2013 wordt de Heidelberger al 450 jaar oud. Dat de verjaardag van een zo oud boekje zo veel aandacht zal krijgen, is al veelzeggend. Al wordt de Heidelberger een dagje ouder, ze heeft nog niets van haar frisheid verloren. Nog altijd spreekt de theologie en de daarin vervatte vroomheid van de Heidelberger velen aan.
Met name de inzet bij de enige troost heeft de eeuwen door velen getroffen als existentieel en bevindelijk. Vandaar dat deze catechismus, meer dan bijvoorbeeld die van Calvijn, invloed heeft gekregen; Calvijns catechismus zet in vergelijking met de Heidelberger nogal droogjes in bij de vraag wat het doel is van ons menselijk leven (antwoord: God kennen).
Het sleutelwoord van de Heidelberger is echter de ‘troost’, die niet enkel in vraag en antwoord 1, maar ook op tal van andere punten terugkomt, evenals de vraag naar het ‘nut’. De vraag naar de troost is niet enkel een inleiding tot de stof, maar een typering van de hele inhoud. Het geheim van het christelijke leven en sterven ligt daarin dat ik niet van mijzelf ben (het ideaal van velen vandaag), maar het eigendom van Jezus Christus, die betaald heeft, mij verlost en mij opneemt in zijn bewaring: de bewaring van de Vader die door zijn Geest mij gewillig maakt om voor Hem te leven.
De “eeuwige jeugd” van de Heidelberger heeft te maken met de omstandigheden waaronder dit leerboek ontstond. De eerste generatie reformatoren was niet meer, en de Heidelberger kon voortbouwen op inzichten die in de vroege Reformatie waren gewonnen. Men kon in het begin van de jaren ’60 van de zestiende eeuw zijn winst doen met wat er in andere catechismi voorhanden was.

Mild van toon
De toon was bovendien over het algemeen mild, met name richting Lutheranen, in de avondmaalsleer zowel als de verkiezingsleer. Dat betekent niet dat de Heidelbergse Catechismus een vaag document werd, geenszins, maar de allerscherpste kantjes van de tegenstelling met de lutheranen waren er af.
Anders gezegd: de Heidelberger is gestempeld door een specifieke, Duitse, variant van het calvinisme. Zacharius Ursinus, de hoofdauteur van de HC, was immers een leerling van Philippus Melanchthon. Tegelijkertijd is de calvinistische confessionele identiteit in de Heidelberger Catechismus evident.
Dat betreft niet enkel de theologische positiekeuze ten aanzien van Christus’ hemelvaart (extracalvinisticum) of in de Avondmaalsleer, maar ook het accent dat Calvijns hele theologische werk typeert: de kennis van God en de kennis van onszelf die onlosmakelijk aan elkaar verbonden zijn.
Daarom kan en mag over God niet op speculatieve wijze gesproken worden, maar slechts in de ontmoeting met Hem, concreet levend van zijn genade. Wat de inzet van de catechismus betreft, heeft de HC dit Calvijnse accent beter verwerkt dan Calvijn zelf. Daarnaast mag de invloed van Luther niet onvermeld blijven: zijn accent dat het in de theologie enkel gaat over de rechtvaardigende God en de mens die als zondaar door God gerechtvaardigd wordt, stempelt de gehele HC.

Een nieuw handboek
Ter gelegenheid van de verjaardag van de Heidelberger zal een nieuw handboek het licht zien. Dat is niet enkel een aardige markering van de verjaardag van de Heidelbergse Catechismus, het is ook nodig. Er zijn wel enkele ‘handboeken’ bij de Heidelbergse Catechismus, zoals die van Sudhoff en Coenen1, maar deze zijn minder toegankelijk omdat ze nogal oud zijn.
Het boek van Sudhoff verscheen ter gelegenheid van de driehonderste verjaardag van de HC, dus rekent u maar uit. Bovendien biedt Sudhoff vooral een vraag-voor-vraag analyse van de HC. Coenens werk blijft waardevol, maar vraagt om aanvullling op verschillende gebieden.
Aan het nieuwe Handboek Heidelbergse Catechismus werken 33 specialisten mee uit Nederland, Duitsland en Noord-Amerika. Het boek zal D.v. aan de vooravond van de verjaardag van de Heidelberger verschijnen in het Nederlands, Duits en Engels, uitgegeven door respectievelijk Kok, Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen en Crossway in de Verenigde Staten.
De kernredactie wordt gevormd door John Fesko, Academic Dean en Associate Professor of Systematic Theology aan Westerminster Seminary California; Aleida Siller, Beauftragte van de Reformierte Bund voor de Heidelbergse Catechismus en ondergetekende. Dit boek is een project in het kader van Refo500, dat onder de bezielende leiding van Herman Selderhuis activiteiten entameert, stimuleert en coördineert in de aanloop naar de vijfhonderdste verjaardag van Luthers Thesenanschlag in 2017.
Het nieuw te verschijnen handboek mikt qua niveau op bachelorstudenten theologie en geïnteresseerde gemeenteleden. De bedoeling is dan ook om studenten theologie een stevig werk in handen te geven voor de studie van de Heidelbergse Catechismus, dat in kort bestek de hoofdzaken biedt, en – door middel van literatuurverwijzingen – ingangen voor verdere studie.
Zo’n boek is er namelijk nog niet, en als docent symboliek (de studie van confessies) heb ik er wel behoefte aan. Ook geïnteresseerde gemeenteleden moeten met het nieuwe handboek uit de voeten kunnen, als achtergrondlectuur bij catechismuspreken, of gewoon als een goed boek om de verjaardag van de Heidelberger te gedenken.

Opzet
Wat staat er dan allemaal in het boek? Helaas is het niet mogelijk dat al tot in detail weer te geven, omdat dat uiteraard de toestemming zou vereisen van de ruim dertig auteurs – en hun artikelen zijn nog niet af. Het is nog wat vroeg, en ik heb dan ook wel wat aangehikt tegen de vraag van de redactie van dit blad om er over te schrijven. Toch: de hoofdstructuur kan ik u melden, to whet the appetite.

1 Karl Sudhoff, Theologisches Handbuch zur Auslegung des Heidelberger Katechismus: ein Commentar für Geistliche und geförderte Nichttheologen, Frankfurt am Main: Heyder & Zimmer, 1862; Lothar Coenen (ed.), Handbuch zum Heidelberger Katechismus, Neukirchen: Verlag des Erziehungsvereins, 1963.

Het eerste deel van het handboek is historisch van aard. Het belang van catechismi in de vroege kerk en in de Reformatie zal worden behandeld, de vraag naar het auteurschap van de HC, de historische context in de Pfalz, in de wereld van de universiteiten en in Europa. Ook de geschiedenis van catechismuspreek en –commentaar wordt behandeld, en de receptie van de HC in verschillende gebieden van Europa krijgt breed de ruimte.
Het tweede deel van het handboek behandelt de theologie van de Heidelberger. De theologische bronnen (Melanchthon, Beza en vele anderen) komen aan bod, maar ook het Schriftgebruik, de christologie, de leer van het heil, de sacramenten, de geboden en vele andere thema’s.
Het derde deel, ten slotte, zal praktische vragen behandelen. Wat kunnen we vandaag nog met de Heidelbergse Catechismus? Het zal duidelijk zijn, dat deze vraag nogal verschillend beantwoord wordt, niet enkel binnen Nederland, maar ook in Duitsland en in de Verenigde Staten. Ook het missionaire en oecumenische potentieel van de Heidelberger wordt verkend.

Stuurgroep
Naast het handboek HC zullen er waarschijnlijk nog verschillende andere activiteiten rondom de verjaardag van de Heidelberger plaatsvinden. Er wordt nagedacht over de mogelijkheden van een tentoonstelling, over populariserende conferenties en wetenschappelijke conferenties. Om het overzicht te behouden, is er een stuurgroep ‘Heidelbergse Catechismus’ onder Refo500 in het leven geroepen.
Deze stuurgroep bestaat uit Dirk Aangeenbrug, uitgever bij Jongbloed; Piet van de Breevaart, eindredacteur Protestants Nederland; Wim Verboom, emeritus- hoogleraar Geschiedenis van het Gereformeerd Protestantisme, tevens de catechismusspecialist die meerdere titels op dit gebied op zijn naam heeft staan; Arjan van Vugt, directeur Dienst Bedrijfsvoering van de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) en deskundige op het gebied van communicatie en de schrijver van dit artikel, universitair docent symboliek (confessiekunde) aan de UTA.
We hopen bij te kunnen dragen aan een mooie verjaardag van de Heidelberger. Hopelijk blijkt dat er nog veel te ontdekken is in de catechismus, en wordt zo de studie en prediking van de HC gestimuleerd.

dr. A. Huijgen te Genemuiden

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen