Heilsbemiddeling door Woord en Geest

Het heilige gebeurt van Immink is niet een handboek liturgiek, waarin alle onderdelen van de kerkdienst minutieus beschreven worden. Het is de auteur veeleer om theologische achtergronden en historische ontwikkelingen te doen. Zo brengt hij de praktijk van de kerkdienst (‘bidden en zingen’, ‘preken’, ‘het heilig avondmaal vieren’) in verband met bijbelse motieven en beproefde tradities.
Over bijbelse motieven gesproken: opvallend is bij Immink de nadruk op de opstanding van Jezus Christus. Natuurlijk gaat het om Zijn kruis en opstanding – die horen bij elkaar. Maar in de gereformeerde (lees: calvinistische) traditie is wel erg veel aandacht gericht op het kruis.
Dat probeert de auteur bij wijze van ‘correctie’ recht te trekken door de opstanding naar voren te halen.
Bijvoorbeeld wanneer hij het over de zondag als de eerste dag van de week, de dag van samenkomst van de christelijke gemeente, heeft. Bijvoorbeeld wanneer hij over het heilig avondmaal spreekt. Vanouds, vaak nog steeds is het aspect van de verzoening door het kruis van Jezus Christus daarbij dominant.
Over ‘beproefde tradities’ gesproken: Immink staat voluit in de gereformeerde. Hij spreekt over heilsbemiddeling door Woord en Geest, een goed calvinistische benadering. Hij legt dan ook grote nadruk op de zogenaamde epiclese, de bede om de Heilige Geest.
Overigens: als het om heilsbemiddeling gaat, dan gaat het om ‘reële’ heilsbemiddeling. De auteur spreekt zelfs over een zekere sacramentaliteit. Natuurlijk anders dan in de rooms-katholieke traditie, waarin die te vinden is in de substantie van de eucharistie. In de protestantse traditie is sprake van de overtuiging dat het Woord geschiedt (K.H. Miskotte), waardoor werkelijke gemeenschap met Jezus Christus tot stand gebracht wordt.
Daar hecht Immink aan. Op dit punt vond hij zijn collega prof.dr. Gerrit de Kruijf aan zijn zijde. Hij noemde de preek het protestantse sacrament. Niet de preek als betoog, niet de preek als uitleg, niet de preek als verhaal, maar de preek als bediening van het Woord. Daar verwachten dus zowel Immink als De Kruijf veel van.

Dimensie van het gevoel
Zeker bij Immink komt daar in sterke mate de dimensie van het gevoel (het persoonlijke, het existentiële) bij kijken. Ongetwijfeld heeft dat te maken met zijn bevindelijke achtergrond. Zijn rationele, wijsgerige ontwikkeling op studieus terrein heeft er zeker niet toe geleid dat de invloed daarvan verdwenen is.
Overigens kregen de heren Immink en De Kruijf op dit punt wel kritiek te verduren. Wordt de kerkdienst bij nadruk op de bediening van het Woord niet gemakkelijk verengd tot de preek, die ook nog een monoloog is? Iemand vroeg: ‘De kerkdienst is toch niet alleen een ‘talig’ gebeuren?’
Dr. Miranda Klaver betoogde dat het bij de kerkdienst van Immink te veel om verbale instructie, onderwijzing gaat. Er is te weinig ruimte voor andere zintuigen dan alleen de oren. Immink gaat weliswaar niet helemaal aan het subjectieve voorbij, maar wekt naar haar mening wel de indruk dat hij heel bang is voor beïnvloeding van de protestantse kerkdienst door de hedendaagse belevings- of amusementscultuur.
Immink reageerde daar op met de opmerking dat er nogal wat mensen zijn die vroeg of laat de evangelische beweging, waar wel sprake is van beïnvloeding door de belevings- of amusementscultuur, weer de rug toekeren omdat ze daar ‘een stevige preek’ missen. Nog iets, in dit verband: het boeiende van het boek van Immink is dat hij juist vooral vanuit het deelnemersperspectief, niet zozeer vanuit het voorgangersperspectief schrijft.
Hij karakteriseert de kerkdienst zelfs steeds weer als een performance, met niet alleen de voorganger maar ook de kerkgangers als participanten (Luther). Zij zijn immers niet slechts toeschouwers en toehoorders. Maar ook op dit punt kreeg Immink kritiek, en wel van zijn collega prof.dr. Marcel Barnard.

Veel te modern
Hij zei: Immink spreekt wel heel modern over de kerkdienst als performance, maar heeft hij eigenlijk wel naar wat de theaterwetenschap te berde brengt, gekeken? Zou hij wel eens in een theater geweest zijn?
Volgens Barnard heeft Immink zich de gedachte van de performance theologisch toegeëigend. Het liturgisch centrum is en blijft bij hem de stage.
Vanuit de theaterwetenschap is daar volgens Barnard nog wel wat meer, wat anders over te zeggen. Trouwens: andere, seculiere wetenschappen (zoals bijvoorbeeld de antropologie) zijn voor Immink sowieso niet meer dan hulpwetenschappen, aldus Barnard. Ze moeten de theologie dienen, anders heeft men er weinig aan.
Het heilige gebeurt volgens Immink in de kerkdienst. Barnard liet weten dat hij die mening deelt. Althans: hij kent die ervaring. Maar hij voegde er wel aan toe dat veel mensen met wie hij zich verbonden voelt, die helemaal niet kennen. Voor hen geldt dus dat het heilige niet in de kerkdienst gebeurt.
Klaver viel hem bij door op basis van eigen onderzoek naar overtuigingen en ontwikkelingen in de evangelische beweging op te merken dat het heilige naar veler beleving zeker niet alleen in de kerkdienst gebeurt. Het heilige gebeurt ook via gespreksavonden of via ontmoetingen op internet – om maar enkele voorbeelden te noemen.
Naar haar visie is het bij Immink allemaal veel te binnenkerkelijk, het heilige ‘ingekaderd’ in een kerkdienst. En in die bijeenkomst lijkt de preek welhaast een monopoliepositie te hebben als het om de beleving van het heil gaat. Daar kon Klaver niet mee uit de voeten.

Calvinistische traditie
Barnard kwalificeerde Het heilige gebeurt als een modern, klassiek, gereformeerd, protestants boek. Dat is het. Voor voorgangers en andere kerkgangers die op eigentijdse wijze in het spoor van de calvinistische traditie willen gaan, biedt het veel. Ik behoor tot die categorie.
Het boek van Immink heeft mij dan ook erg aangesproken. Mensen die weinig of niets (meer) met de klassieke, gereformeerde, protestantse kerkdienst hebben, zullen iets hebben van ‘Dit is een gepasseerd station’.
Toch wil ik ook hen aanraden er niet aan voorbij te gaan zonder er kennis van te nemen. Het is goed om grondig na te denken over theologische achtergronden en historische ontwikkelingen met betrekking tot de protestantse kerkdienst.
Dat is men aan zijn traditie verplicht. Immink is dan een uitstekende gids. Zij het dat men wel enige intellectuele bagage moet hebben om hem te kunnen volgen…

Besproken: F.G. Immink, Het heilige gebeurt. Praktijk, theologie en traditie van de protestantse kerkdienst; Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, 2011; ISBN 978 90 2392 616 0; 344 Blz.; prijs: € 29,90.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen