Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Een protestantse heilige?

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Een protestantse heilige?

Aan volledige of totale Dietrich Bonhoeffer wordt veelal geen recht gedaan

9 minuten leestijd Arcering uitzetten

De roep naar inspirerende leiders neemt toe. In het bedrijfsleven is de baas al lang niet meer in beeld. Langzamerhand verschuift de positie van een manager die vakinhoudelijk zijn medewerkers overstijgt naar een intrinsiek gedreven leider, een inspirator die motiveert en toekomstvisie heeft. Omdat de kerk bestaat uit gelovigen die middenin de wereld leven, gaat dit alles de christelijke gemeenten niet voorbij.

Ook christenen hangen naar authentieke christenen die tot voorbeeld zijn en inspireren. Dietrich Bonhoeffer is een martelaar die ook onder orthodoxe christenen meer en meer gewaardeerd wordt. Kan deze waardering anno 2013 niet zover gaan dat het de heiligencultus raakt van de (zestiende eeuwse) Rooms-Katholieke Kerk waartegen iemand als Luther zo sterk ageerde? Is Bonhoeffer stiekem niet een moderne heilige geworden?
Deze vraag drong zich bij me op na het lezen van twee nieuwe, Duitstalige uitgaven. Beide boeken gaan over Dietrich Bonhoeffer1. In het eerste, Dietrich Bonhoeffer. Theologe im Widerstand, heeft de schrijfster Christiane Tietz een hoofdstuk opgenomen met de titel Ein moderner Heilige?
Het tweede boek met de titel Was wären wir ohne Dietrich Bonhoeffer? bevat verschillende interviews, onder wie zijn vriend en biograaf Eberhard Bethge. Het is frappant dat verschillende van de geïnterviewde personen – meestal terloops – aangeven dat we er voor moeten hoeden Bonhoeffer als een heilige te beschouwen. Er is blijkbaar aanleiding voor deze herhaalde waarschuwing…
Illustrerend is het verhaal van Jutta Weber, binnen de Staatsbibliotheek te Berlijn verantwoordelijk voor de nalatenschap van Dietrich Bonhoeffer, hoewel zij een zekere verering positief waardeert. ’In eerste instantie begreep ik niet dat vooral bezoekers vanuit de Verenigde Staten komen om de documenten uit de gevangenschap en de manuscripten van de Ethik te zien. Het lijkt mij soms alsof Bonhoeffer gezien wordt als een heilige. Dat vind ik heel mooi: een man die eigenlijk heel bescheiden en voor de zaak leefde, maar die tegelijk een man was met een voorkeur voor snelle auto’s en goede dingen, die vanuit de protestantse kerk zo een verering geniet.’
Het leven van Bonhoeffer kan gemakkelijk in kaart worden gebracht dankzij de vele plaatsen en manieren waarop aan hem wordt teruggedacht. Zo kan hij herdacht worden vanaf het huis in (het Poolse) Wroclaw, het voormalig Breslau, waar hij is geboren – via plaatsen als Berlijn en Londen waar hij gewerkt heeft – tot en met het concentratiekamp Flossenbürg waar hij op persoonlijk bevel van Hitler is opgehangen.
Ooit is nagegaan dat dagelijks een artikel of boek over hem verschijnt. Zijn volledig werk is inmiddels uitgegeven en nog steeds verschijnen er nieuwe biografieën. Zijn gedichten worden op talloze ansichtkaarten gedrukt. Bij mijn ouders staat op een bijzettafeltje een kaars met het gedicht Von guten Mächten en onlangs zijn zelfs Bonhoeffertompoucen gesignaleerd. Is de waarschuwing dat Bonhoeffer niet als een heilige vereerd moet worden terecht?
Om deze vraag te beantwoorden stellen we eerst de vraag hoe Luther zich in de dagen van de Hervorming keerde tegen de heiligenverering.

Reformatorische kritiek op de heiligencultus
Luthers verwerping van de roomse heiligencultus hangt nauw samen met het centrale thema van zijn theologie: de rechtvaardiging door het geloof alleen. Niet door voorbidding van door de kerk voor heilig verklaarde mensen. De weg tot God is geopend door het geloof in Jezus Christus, de Zoon van God. Op Christus zien, is Christus hebben. Niet door bemiddeling van Maria, de moeder Gods, noch ‘door toevlucht te nemen tot de gebeden, invloed en voorspraak van de heiligen’ (concilie van Trente) kan vrijspraak worden verkregen. Dat was de toon van de Reformatie.
Vandaag de dag belijdt de Rooms-katholieke Kerk overigens nog steeds dat de heiligen niet ophouden ‘voor ons bij de Vader ten beste te spreken door Hem de verdiensten aan te bieden de zij hier op aarde verworven hebben door de ene Middelaar tussen God en de mensen, Jezus Christus’ (Catechismus van de RKK). Rooms-katholieken leven in het besef dat de heiligen van de hemelse kerk ook zorg dragen voor de aardse kerk. Zij zijn degenen die meebidden en de noden bij de hemelse Vader brengen.

Heiligen als inspirerende geloofsvoorbeelden
Ondanks de fundamentele kritiek van Luther op de heiligenverering binnen de moederkerk behielden de heiligenlevens hun inspirerende functie voor de Reformator. Zo was voor hem één van de redenen om de vijf boeken van Mozes te lezen en bestuderen omdat deze verhalen gaan over de ‘lieve heiligen’.
Ondanks zijn kritiek op de Roomse heiligenverering, bleef hij de Bijbelheiligen zien als geloofsvoorbeelden. Het criterium was echter niet langer de kerkelijke traditie, maar de Schrift. Het Woord van God vormt de grond, want ‘Gods Woord is heilig en heiligt alles wat het aanraakt. Het is Gods heiligheid zelf.’
Voor Luther waren alle mensen heilig wanneer zij met Christus verbonden zijn. Tezamen vormen zij de kerk, de gemeenschap der heiligen. De juiste omgang met heiligen wordt gekaderd door het eerste gebod: niet het handelen van de heiligen staat centraal, maar het werk en de genade van God die in de heiligen zichtbaar wordt. Zo wijzen zij anderen de weg naar God.
Drie groepen heiligen vormden voor Luther een bron van geloofsinspiratie. Allereerst historische heiligen als Augustinus en Bernardus van Clairveaux. Vervolgens de ‘Bijbelse heiligen’ als Abraham, Jakob en Rachel. Als derde groep definieerde hij ‘evangelische heiligen’.
Hierbij is te denken aan de martelaren uit de tijd van de Reformatie zoals de broeders Hendrik Voes en Jan van Essen uit Antwerpen. Voor Luther stonden zij op een indringende manier symbool voor het feit dat zijn theologische opvatting breed werd gedragen.
In de hervorming van de omgang met de heiligen komt gedenken in plaats van vereren en aanroepen. De wijze waarop de heiligen eerst voorbeelden in het geloof en pas daarna voorbeelden in hun handelen zijn, volgt uit de lutherse rechtvaardigingsleer.
In de woorden van Augustinus, de kerkvader van het Westen, op wie zowel Luther als Bonhoeffer dikwijls terugvielen: ‘ons geloof mag geen verering van doden zijn. Als zij namelijk vroom geleefd hebben, mogen wij niet van hen aannemen dat zij op dergelijke eerbewijzen aanspraak zouden maken.
Nee, dan willen zij dat Híj door ons vereerd wordt door wiens verlichting zij zich erover verheugen, dat wij medeslaven zijn en hetzelfde loon verdienen. Zij moeten dus geëerd worden door hen na te volgen, maar ze mogen niet aanbeden worden in religieuze zin…’

Bonhoeffer als heilige?
We keren terug naar Dietrich Bonhoeffer. Plaatsen van herinnering, een ansichtkaart en een stapel biografieën blijken van een geheel andere orde te zijn dan het vereren van iemand om daarin voorspraak van hem of haar te verwachten bij de hemelse vader. Daarvan is in het omgaan met Bonhoeffer geen sprake. De waarschuwing voor heiligenverering van Bonhoeffer in Rooms-katholieke zin is dus onterecht.
In de protestantse betekenis verschoof het van vereren en aanroepen naar gedenken, naar het zien van Gods handelen in een door Gods genade geheiligde zondaar. In hun weg door het leven zijn zij andere gelovigen tot voorbeeld, vormen zij een bron tot navolging en inspiratie. In deze reformatorische betekenis lijkt Bonhoeffer een voorbeeld te zijn van een leven waarin moedig gezocht werd naar het handelen naar Gods wil in een verdorven wereld. Zouden we daarom niet júist met Bonhoeffer moeten omgaan als een heilige…?
Ik pleit er dan echter wel voor om de heilige Bonhoeffer in zijn totaliteit te gedenken. Inspirerend en tot navolging strekkend is zijn zoeken naar Bijbelgetrouwe antwoorden in rapport met de tijd, zijn handelen in de kerk en getuigenis tegen de staat, zijn pastorale en oprecht sociale omgang met zijn gemeenten, de jeugd, zijn studenten en zijn familie.
Maar daarnaast zien we ook de onzekere Bonhoeffer, de zoeker naar antwoorden op zijn levensvragen, de ijdele en eerzuchtige Bonhoeffer die soms ook wegliep voor problemen waarvan hij meende dat hij ze het hoofd niet kon bieden. Eberhard Bethge was ooit in Amerika om te spreken over Bonhoeffer.
Hij was getrouwd met Renate Schleicher die als Dietrichs nicht hem veel van dichtbij heeft meegemaakt. Een student vroeg haar wanneer ze ontdekte dat haar oom zo bijzonder was. Haar antwoord: ‘nooit’. Later voegde ze in een interview aan dit verhaal toe: ‘ik geloof dat het bijzondere bij hem is dat hij geschreven heeft. Dat was natuurlijk anders als bij juristen als Hans van Dohnanyi die niet hebben geschreven, maar hetzelfde hebben geleefd: voor het recht.’ Hoezo heiligenverering?

De ‘totale’ Bonhoeffer
Zijn vermogen om anderen tot bezinning te brengen heeft een gevaar dat alles heeft te maken met de ‘totale Bonhoeffer’. Niet alleen zijn leven, maar ook zijn gedachtegoed moet in zijn totaliteit, in de spanning die het inwendig heeft, worden omarmd. Daar is het mis gegaan en gaat het nog steeds mis in het omgaan met Bonhoeffer. Velen hebben Bonhoeffer zo geïnterpreteerd dat hij precies in hun straatje paste.
De Barthianen bogen op de christocentrische theologie van Bonhoeffer, maar vergeten dat hij Barth bekritiseerde in zijn theologie over een religieloos christendom. De Bultmanniaanse school doet precies het tegenovergestelde en beklemtoont de passages uit de gevangenisbrieven waarin hij spreekt over ‘de mondige wereld’. Zij vergeten weer dat Bonhoeffer Bultmann zeer nadrukkelijk heeft bekritiseerd.
De bepleiters van de God-is-dood-theologie hebben onder aanvoering van de anglicaanse bisschop Robinson zich bediend van enkele brokstukken uit zijn denken, bijna alle afkomstig uit één brief. Met 99 procent van zijn oeuvre buiten beschouwing latend, spande men Bonhoeffer schaamteloos voor het karretje van de secularisatietheologie met alle imagoschade voor Bonhoeffers theologie als gevolg.
Als laatste in deze niet uitputtende rij noem ik de piëtisten die zich richten op de Finkenwalderperiode waarin Bonhoeffer zich richtte op gebed, meditatie en gemeenschap. Zij vergeten echter op hun beurt dat hij dit deed als voorbereiding op ‘de dienst naar buiten’.
Tegelijk schreef hij in deze periode over de navolging van Christus dat oproept tot het daadwerkelijk handelen in deze wereld in Gods concrete geboden (Bergrede). Later schreef hij zelfs nog dat zijn Navolging te weinig op het aardse was gericht.
De geschiedenis van de omgang met Bonhoeffers gedachtegoed laat dus zien dat de volledige Bonhoeffer weinig recht is gedaan. Voorwaarde in de omgang met Dietrich Bonhoeffer en zijn werken is dat dit in totaliteit en samenhang wordt gedaan.
We moeten daarom niet waarschuwen voor heiligenverering, maar hem juist naar de vroegreformatorische betekenis gedenken als een heilige. Ondanks zijn mankementen is hij tot een christen gemaakt. Dankzij Gods genade is hij een heilige geworden. Zijn leven getuigt ervan. Dat inspireert en strekt tot navolging.


1) Christiane Tietz, Dietrich Bonhoeffer, Theologe im Widerstand, München 2013 en Uwe Schulz, Was wären wir ohne Dietrich Bonhoeffer? Bonhoeffer 2.0: was er uns heute zu sagen hat (Interviews & Gespräche), Basel 2013

Dit artikel werd u aangeboden door: Protestants Nederland

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van dinsdag 1 oktober 2013

Protestants Nederland | 36 Pagina's

Een protestantse heilige?

Bekijk de hele uitgave van dinsdag 1 oktober 2013

Protestants Nederland | 36 Pagina's