GEBOEKSTAAFD

Onderstaande recensies zijn alle geschreven door P. van de Breevaart

Rotterdam frontstad. 10-14 mei 1940, door Gerard Groeneveld. Uitgave van Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 2016. ISBN 978 94 6004 258 4; 318 blz.; €32,50.

Onderzoeksjournalist Gerard Groeneveld heeft met dit boek een waardevol geschrift toegevoegd aan de stroom aan literatuur en lectuur over de Tweede Wereldoorlog. Hij vond op een Duitse veilingsite een uniek capitulatiedocument uit deze oorlog.

Het betreft het tweede ultimatum en tevens capitulatiedocument van de stad Rotterdam. Met het tekenen van dit document kwam ook een einde aan de strijd in de rest van het land. De officiële capitulatie vond plaats op 15 mei 1940 in een school in Rijsoord, nabij Rotterdam door generaal H.G. Winkelman ten overstaan van de Duitse Generaloberst George von Küchler.

Het handgeschreven capitulatiedocument was voor het laatst gezien door de toenmalige Rotterdamse burgemeester P.J. Oud tijdens de afhandeling van de capitulatie op de commandopost van de garnizoenscommandant, kolonel P.W. Scharroo.

Oud verklaarde na de oorlog voor de parlementaire enquêtecommissie dat dit document was verdwenen in de chaos van het schietincident dat daar toen plaatsvond. Er waren wel afschriften, maar het originele document, dat tijdens de laatste oorlogsdag zo’n cruciale rol speelde, bleef ruim 70 jaren spoorloos. Tot het op de veilingsite opdook.

Rotterdam frontstad bevat 300 onbekende foto’s en documenten, die de huidige beelden van Rotterdam in de meidagen van 1940 op zeer belangrijke manier aanvullen. Groeneveld ontdekte albums van Duitse militairen met foto’s van het verwoestende bombardement op 14 mei 1940, van gesneuvelde Duitse soldaten en van een aangeslagen Rotterdamse bevolking.

Alles bijeen is Rotterdam frontstad. 10-14 mei 1940 een informatief kijk- en leesboek, gebaseerd op gedegen onderzoeksjournalistiek en ook nog eens goed leesbaar geschreven.

Kille mist. Het Nederlandse notariaat en de erfenis van de oorlog, door Raymund Schütz. Uitgave van Boom Uitgevers, Amsterdam, 2016. ISBN 978 90 8953 444 6; 590 blz.; €39,90.

Zo’n beetje alle beroepsgroepen zijn onderwerp van onderzoek geweest over hun doen en laten in de Tweede Wereldoorlog. Aan die reeks is nu het Nederlandse notariaat toegevoegd. In een vuistdik boekwerk beschrijft Schütz het reilen en zeilen van het notariaat onder de Duitse bezetting.

Al kort na de capitulatie (herfst van 1940) ging het hoofdbestuur van de Broederschap om. De Broederschap moest de uitvoering van de nieuwe, door de Duitse bezetting gedecreteerde verordeningen, faciliteren. Het hoofdbestuur van de Broederschap had in die tijd meer oog voor de eigen financiële en bestuurlijke positie dan voor het bieden van verzet tegen de bezetter.

De principiële houding van de Leidse hoogleraren Van Oven en Cleveringa werd slechts door enkele juristen gevolgd. Zelfs toen vanaf februari 1941 de Jodenvervolging in Amsterdam een zeer gewelddadig karakter kreeg, drong het hoofdbestuur er bij de leden met klem aan op ‘stipte naleving van alle wettelijke voorschriften’.

Het hoofdbestuur wil dat de Broederschap een ‘betrouwbare uitvoerder van de bezettingsmaatregelen, is en blijft, ongeacht de inhoud en het doel van die maatregelen’. Zelfs in de ontrechting van de Joden bleef het notariaat in het algemeen de bezetter volgen. Het hoofdbestuur had meer problemen met het voornemen van de bezetter om de broederschap om te vormen tot een publiekrechtelijke orde, dan met de bescherming van ingezetenen van Nederland.

Na de oorlog probeerden de notarissen hun medewerking aan de bezetter te bagatelliseren: zij hadden immers niet meer gedaan dan akten passeren? De Jood, die door zo’n akte alle rechten en al zijn vermogen aan onroerend goed verloor, was niet meer dan een vermelding in de transportakte. En ja, dat de notarissen voor dergelijke akten ook nog een honorarium ontvingen, was niet meer dan gerechtvaardigd. Dat zij (de notarissen) daarmee gruwelijk onrecht formaliseerden, was eigenlijk een ietwat onprettige bijkomstigheid.

De studie bevat ook een hoofdstuk over het lot van de Joodse notarissen en over de manier, waarop de Broederschap na de bevrijding omging met de oorlogserfenis. Plaatsvervangende schaamte bevangt de lezer af en toe bij het doornemen van deze deskundig geschreven, zeer gedetailleerde studie. Tegelijk prangt de vraag: zou ik, zouden wij anders hebben gehandeld?

De bewakers van Westerbork, door Frank van Riet. Uitgave van Boom Uitgevers, Amsterdam, 2016. ISBN 978 90 5875 607 7; 368 blz.; €24,90.

Over kamp Westerbork, het Nederlandse voorportaal van de Holocaust, zijn al heel wat boeken verschenen. Vreemd genoeg bleven daarbij de organisatie en de bewaking van het kamp onderbelicht. Dat was voor de historicus Van Riet aanleiding dit boek te schrijven.

Van Riet constateerde na onderzoek dat de bewaking van Kamp Westerbork geen brute sadisten nodig had, zoals die in andere kampen hun lusten botvierden op de kampbewoners. Kampcommandant Gemmeker had slechts een tiental SS’ers tot zijn beschikking.

Deze SS’ers kregen hulp van uit Joden samengestelde Ordedienst (OD) en andere kampbewoners, die al snel werden aangeduid als de Joodse SS. Daarnaast waren ook de Nederlandse Marechaussee uiterst behulpzaam en adequaat actief in de bewaking van de buitengrenzen van het kamp.

De maatregelen van het kampbestuur, eigenlijk van commandant Gemmeker, waren in al hun gruwelijke effecten, bijzonder effectief: van de ruim honderdduizend Joden wisten er slechts enkele honderden uit Kamp Westerbork te ontkomen.

Van Riet weet deze ietwat vergeten episode uit de Tweede Wereldoorlog op een uiterst boeiende manier te beschrijven. Het boek laat zich lezen als een trein. Maar het gaat dan wel over een periode in de Nederlandse geschiedenis, die diep triest en schrijnend is.

‘Ze doen ons niets’. Vervolging en deportatie van de joden in Nederland 1940-1945, door Carry van Lakerveld en Victor Levie. Uitgave van Boom Uitgevers, Amsterdam, 2017. ISBN 978 94 6105 266 7; 264 blz.; €25,00.

Het hoofdauteur van dit boek, Carry van Lakerveld kwam op het idee om dit rijk geïllustreerde boek te schrijven door een onderzoek van de sociologe Linda Horn, gedaan aan het eind van de vorige eeuw naar jeugdvoorlichting over de Tweede Wereldoorlog in Nederland en andere West-Europese landen, zoals België, Denemarken, Duitsland en Frankrijk.

De conclusie van Horns onderzoek was dat in alle landen de Shoah of holocaust (te?) summier wordt behandeld. Dit stimuleerde Van Lakerveld om dit boek te schrijven over de vervolging en deportatie van de Joden in Nederland, toegankelijk voor een brede doelgroep: jongeren, ouderen, betrokkenen en geïnteresseerden. Daarin is zij meer dan geslaagd! Het resultaat is een zeer lezenswaardig boek.

Het is bepaald geen opwekkende tijdsbesteding om dit boek te lezen en de afbeeldingen te bekijken, maar het behoort wel tot de geschiedenis van ons land. Eigenlijk behoort deze episode en met name de geschiedenis van het apart zetten, isoleren, deporteren en vernietigen van Joodse landgenoten in kampen als Auschwitz-Birkenau en Sobibor in het curriculum van scholen voor voortgezet een plaats te krijgen.

Hierdoor kunnen zowel nieuwe als oude Nederlanders leren wat er zo vreselijk fout is gegaan in het verleden. “Het is in ons land gebeurd, heel dichtbij. Gewone Nederlanders hebben meegewerkt aan de deportaties, aan de uitroeiïng van mijn volk, van mijn familie. Het waren niet alleen Duitsers, het waren net zo goed Nederlanders die meegewerkt hebben, die aan de kant stonden en het hebben laten gebeuren,” schrijft rabbijn Menno ten Brink in zijn Voorwoord in dit boek.

De rabbijn besluit met de oproep, die ik graag met instemming aanhaal: “Zeg nooit ‘Ze doen ons niets’, maar open je ogen voor wat er om je heen gebeurt, op basis van de ervaring en kennis die wij steeds moeten blijven doorgeven, om herhaling te voorkomen.”

1942. Oorlog op alle fronten, door Erik Schumacher. Deel 3 in de serie Leven in bezet Nederland. Uitgave van Unieboek/Het Spectrum, Houten (in samenwerking met het NIOD), 2017. ISBN 978 90 0035 358 3; 256 blz.; € 24,99

In januari 1942 wordt Nederlands-Indië bezet door Japan. Het is een nieuwe teleurstelling en schok voor de Nederlandse bevolking. In diezelfde maand worden op de Wannsee-conferentie concrete plannen uitgewerkt om de Europese Joden massaal te vermoorden en in juli beginnen de eerste massadeportaties.

Ook verhardt de economische exploitatie van het bezette Nederland, De bevolking kampte met een verschraling van de dagelijkse genoegens en een nijpend gebrek aan basisbehoeftes als kolen en zeep. Arbeiders moesten blij zijn als ze hun baan behielden, zodat ze niet naar Duitsland werden gestuurd. Door dwangarbeid, evacuatie en deportatie werden honderdduizenden Nederlanders van huis en haard verdreven. Na de aanvankelijke periode van aanpassing werd de vraag nu dringend hoe ver Nederlanders bereid waren mee te buigen.

Politieagenten en ambtenaren, maar ook de leiders van de Joodse Raad kwamen voor moeilijke keuzes te staan. Voor de Joden werd de ergste nachtmerrie werkelijkheid. Vanaf de zomer voerde de bezetter de eerste 40.000 Joodse Nederlanders af naar Auschwitz. Hoe was het mogelijk dat het in zo’n verbijsterend tempo gebeurde?

1942 is het derde deel van een zesdelige populair-wetenschappelijke serie over Nederland in de Tweede Wereldoorlog en de gevolgen daarvan voor het dagelijks leven. De serie wordt gerealiseerd in samenwerking met het NIOD, Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Het is de bedoeling dat de komende drie jaren elk jaar weer een nieuw deel in deze serie verschijnt.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen