DE EERSTE LUTHERSE BISSCHOP VAN NAUMBURG

Amsdorf als student en docent

Geboren op 3 december 1483 was Nikolaus von Amsdorf precies 24 dagen jonger dan Martin Luther; hij leefde 20 jaar langer dan de hervormer. De stad waar Nikolaus het levenslicht zag was Torgau aan de Elbe. Zijn vader Georg von Amsdorf was, evenals zijn grootvader, een hoge ambtenaar in dienst van de keurvorst van Saksen. Zijn moeder, Katharina von Staupitz, was een zus van de bekende Johann von Staupitz die als vicaris-generaal van de Augustijner orde de grote rol van biechtvader van Luther vervulde. De familie Von Amsdorf behoorde tot de elite van Saksen.

Van Nikolaus is bekend dat hij als 14-jarige naar de Thomasschool in Leipzig ging, een in 1212 gestichte Latijnse school, waar de jongens in de kost waren. Het leerproces verliep vlot, want al na drie jaar werd Nikolaus aan de universiteit van Leipzig ingeschreven.

Na zijn eerste wetenschappelijke graad te hebben behaald, ging hij in 1503 over naar de pas gestichte universiteit van Wittenberg, de Leucorea, waar zijn oom Johann von Staupitz als hoogleraar diende.

Ook daar verliepen zijn studies, onder andere in de theologie en de filosofie, zeer succesvol. Hij werd al spoedig benoemd tot decaan en docent. In 1516 werd hij bevriend met Luther die daar al enkele jaren als hoogleraar fungeerde. Een vriendschap met grote betekenis.

Vriendschap met Luther

Het eerste schriftelijke bewijs van de nauwe verbondenheid tussen Amsdorf en Luther wordt gevormd door de Thesen (stellingen) die Amsdorf in 1516 opstelde naar aanleiding van de colleges, de zgn. Vorlesungen van Luther over de Brief aan de Romeinen. Toen Melanchthon in 1518 als docent aan de Leucorea werd verbonden, ontstond er een kring van reformatorisch gezinde geestverwanten – zoals Karlstadt en Linck – rond Luther, waar Amsdorf zich ook bij aansloot.

Hij werd in de tijd na Luthers 95 stellingen een kordaat verdediger van de Bijbelse leer van de rechtvaardiging. In 1519 was hij een van de begeleiders van Luther naar het grote dispuut met dr. Eck in Leipzig. Terug in Wittenberg beijverde Amsdorf zich voor de afschaffing van de relikwieëndiensten aan de universiteit, waartoe ook besloten werd. Hij gaf een mooi boekje uit over de uitleg van het Onze Vader, zoals Luther die in zijn preken had aangereikt: Eyne christliche furbetrachtung so man will bethen das heylige vater unser (1519). De vriendschap tussen beide theologen werd steeds hechter.

Amsdorf schrijft over de paus

De tocht naar de Rijksdag van Worms in 1521 maakte Amsdorf mee in het gezelschap van Luther. Toen de hervormer noodgedwongen op de Wartburg vertoefde – in ‘het rijk der vogelen’ – gaf Amsdorf samen met Melanchthon leiding aan de kerk in Wittenberg, hoewel hij ook niet kon voorkomen dat het radicalisme zich daar fel manifesteerde van mannen als Karlstadt en de Zwickauer profeten.

Het leek erop dat Amsdorf op een speciale manier zelfs werd beïnvloed door de radicalen; hij ontwikkelde een bloedernstige eschatologische visie op de paus die hij als Antichrist schilderde, waarbij hij tevens aangaf dat de ondergang van de wereld aanstaande was. Dit zou gepaard gaan met opstanden tegen de keizer die zich tegen het evangelische geloof keerde. Zag Amsdorf hier de Boerenoorlog misschien al aankomen?

Ook tegen dissidenten

Behalve de oud-gelovige roomskatholieken kregen ook andere religieuze groepen van Amsdorf in scherpe bewoordingen te lezen hoe hij hun theologische opvattingen beoordeelde. Dat betrof vooral dissidente bewegingen zoals de doperse en de Zwingliaanse stroming in de Reformatie.

Kinderdoop en avondmaal werden verdedigd met aan Luthers theologie ontleende argumenten, wat in het geval van Zwingli’s avondmaalsleer leidde tot steeds meer afstand tussen Luther en Zwingli en een misplaatste beoordeling van de Zürichse hervormer als geestdrijver. En waar Luther onbuigzaam was, gold dat ook van Amsdorf.

Pastor in Maagdenburg

Op voorstel van Luther werd Amsdorf in 1524 benoemd tot pastor in Maagdenburg, waar hij als superintendent leiding gaf aan de invoering van de Reformatie. Als pastor was hij verbonden aan de St. Ulrichskirche. Dit was zo bedoeld door het stadsbestuur, hoewel de stad de zetel was van het prins-aartsbisdom – maar de verhouding met de aartsbisschop verslechterde uiteraard.

De religieuze spanningen namen zelfs nog toe doordat de Zwingliaan Heinrich Knigge daar werkzaam was en ook de doperse voorman Melchior Hoffman er actief was. Amsdorf bekritiseerde in meer dan één geschrift de visie van Hoffman op de Openbaring; die werd als slecht onderbouwd en speculatief afgewezen. Intussen bleven de geestelijken aan de Dom nog preken in de geest van de goede werken.

Amsdorf wist stap voor stap de kerkelijke samenleving naar zijn inzichten te hervormen en deed dat ook in Goslar en in een stadje bij Hannover. Hij handelde in overeenstemming met de kerkpolitiek van keurvorst Johann Friedrich van Saksen. Daar kwam de ijverige Amsdorf in een aantal geschriften openlijk voor uit.

Naumburg komt in beeld

In 1541 koos het Domkapittel van Naumburg in de vacature van de overleden bisschop Philipp von der Pfalz de zeergeleerde Julius Pflug, maar diens indiensttreding stuitte op grote moeilijkheden. Al gold hij wel als reform-gezind, hij was en bleef rooms-katholiek. Nu was de keurvorst van Saksen, Johann Friedrich, niet van plan nog weer een roomse bisschop in zijn vorstendom te laten optreden.

Al gauw kreeg Luther een voorstel van de keurvorst: deze wilde dat de zijns inziens bekwame Nikolaus von Amsdorf de bisschoppelijke zetel in Naumburg zou bezetten. Al kende de Evangelische kerk tot dan toe geen bisschopsambt, er was wel ruimte voor de figuur van een superintendent – en die deed vrijwel hetzelfde werk als een bisschop. Nu had Amsdorf deze functie al eens vervuld, dus was het voor hem geen groot probleem om aan de wens van de keurvorst en ook van Luther te voldoen.

Zo werd Amsdorf op 20 januari 1542 door Luther zelf in de Dom van Naumburg ‘geordineerd en gewijd’ tot bisschop – de eerste binnen de Evangelische kerk. Amsdorf hield twee dagen later zijn intredepreek in de kloosterkerk van Zeitz. In deze plaats ging bisschop Amsdorf ook wonen, namelijk in het bisschoppelijk slot. De bevolking van het bisdom was intussen al in meerderheid Evangelisch geworden, al was er nog wel een rooms-katholieke elite.

Oorlog

In 1546 brak de Schmalkaldische oorlog uit: Karel V zette alles op alles om de protestantse vorsten en steden aan zich te onderwerpen. In de eerste jaren lukte hem dat. Ook Naumburg viel in handen van de troepen van de bondgenoten van Karel V. Amsdorf moest vluchten, hij ging wonen op een burcht die veilig leek.

Maar toen die plek ook bedreigd en ingenomen werd, vertrok de bisschop tijdig naar het hem bekende Maagdenburg. Daar kwam hij in contact met de felle conservatieve lutheranen die weinig vertrouwen meer hadden in Melanchthon en alleen rekenden met de autoriteit van de inmiddels overleden Luther.

De keizer kon intussen zijn wil opleggen aan veel Duitse territoria, waar hij zijn macht liet voelen door middel van het zgn. Interim. De protestanten die nu direct onder de Habsburgse macht vielen hielden weinig rechten over, maar tot uitroeien (door gedwongen overgangen tot de Rooms-katholieke kerk) kwam het niet.

Gaandeweg de jaren van strijd verloor Karel steeds meer terrein en in 1555 moest hij erkennen zijn doelen niet te hebben bereikt. Het kwam in dat jaar tot de Vrede van Augsburg, waarbij het aan de Evangelische partij werd toegestaan hun religie in die regio’s uit te oefenen waar de wereldlijke overheid dat ook goed vond. “Wiens land, diens godsdienst”, was de leus.

Eisenach

Omdat Naumburg al veel eerder dan die vrede weer in handen was gekomen van de protestanten kon Amsdorf na een korte onderbreking zijn ambt weer uitoefenen; maar als woonplaats koos hij nu voor Eisenach. Zijn taak heeft hij met veel nieuw beleid uitgevoerd.

Hij liet het zwaardere werk, zoals de nodige visitaties aan plaatselijke gemeenten, over aan jongere krachten, maar behield wel het toezicht. Amsdorf heeft in zijn laatste jaren nog verschillende werken van Luther heruitgeven. Zijn verstandhouding met Melanchthon werd er steeds slechter op; diens gematigdheid was de belangrijkste reden. De classicus overleed in 1560.

Amsdorf stierf op 14 mei 1565 en werd begraven in Eisenach. De grafplaat in de Georgenkirche laat het wapen zien van de familie Amsdorf. In deze kerk werd 120 jaar later Johann Sebastian Bach gedoopt.

Literatuur

* Peter Brunner: Nikolaus von Amsdorf als Bischof von Naumburg: Eine Untersuchung zur Gestalt des Evangelischen Bischofsamtes in der Reformationszeit. (Schriften des Vereins für Reformationsgeschichte 179) Gütersloh 1961

* Irene Dingel (Hg.): Nikolaus von Amsdorf (1483–1565): Zwischen Reformation und Politik. (Leucorea-Studien zur Geschichte der Reformation und der Lutherischen Orthodoxie 9.) Leipzig 2008.

Door dr. Harm Veldman te Zuidhorn

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen