SCHLINGENSIEPEN OVER BONHOEFFER

Bonhoeffer is na zijn dood al voor vele vrijzinnige – Bonhoeffer zou bijvoorbeeld de vader van het ‘horizontale christendom’ zijn – en orthodoxe karretjes gespannen. Dat Bonhoeffer als groots theoloog niet alleen in woord, maar vooral ook in het uitleven van zijn theologie onomstreden is, daar is iedereen het over eens.

Heeft de Duitse theoloog Ferdinand Schlingensiepen (1929) dan wel een biografie geschreven, die ons Bonhoeffer werkelijk doet ontmoeten? Wat is de meerwaarde van wéér een biografie over Bonhoeffer op de markt? Mijns inziens wordt het gevaar dat iedere biograaf Bonhoeffer in zijn eigen kamp binnentrekt in deze biografie overwonnen.

En dat heeft alles te maken met de persoon Schlingensiepen. Deze heeft Eberhard Bethge, een ‘hartsvriend’ van Bonhoeffer, persoonlijk gekend. Bethge, zelf schrijver van een vuistdikke maar niet heel toegankelijke biografie over zijn vriend, vroeg Schlingensiepen een populaire versie daarvan te schrijven. Bij de presentatie van de Nederlandse vertaling van de biografie kwam ter sprake dat Bethge zelfs een concept van zijn biografie heeft geredigeerd.

De overeenkomst tussen de boeken is dan ook dat er veelal wordt teruggegrepen op de teksten van Bonhoeffer zelf. Daar is het Schlingensiepen ook om te doen: door het leren kennen van de persoon kunnen we de teksten van Bonhoeffer beter begrijpen.

Afgezien van de overeenkomsten, ligt de meerwaarde van de biografie van Schlingensiepen in het gegeven dat de brieven uit de cel van Bonhoeffer aan Maria pas ná de biografie van Bethge verschenen zijn, de briefwisselingen tussen Bonhoeffer en Bethge onlangs pas ontdekt zijn en wij veel meer weten over het Derde Rijk en het verzet tegen Hitler.

Achtergronden

Laten we overgaan van de achtergronden van de biografie naar de inhoud. Twee/derde van de biografie handelt over de eerste 33 jaar van het leven van Bonhoeffer. De laatste 6 jaar van zijn leven (het verzet, gevangenschap en het einde) worden beschreven in het overgebleven één/derde gedeelte.

Het eerste deel van de biografie wordt opgehangen aan de volgende – hier summier aangestipte – themata uit Bonhoeffers leven: opgroeien in de schaduw van de oorlog in een aristocratisch gezin; zijn studiejaren; zijn leerjaren als vicaris in Barcelona; zijn reizen naar de Verenigde Staten, Cuba en Mexico; een bezoek aan Karl Barth (waar gesproken werd over de betekenis van het ‘(concrete) gebod’) – een enigszins opmerkelijk feit is dat Barth later, wanneer Bonhoeffer in gevangenschap is, hem een sigaar toestuurt -; oecumenisch gerelateerde werkzaamheden.

Een volgend thema is het begin van de kerkstrijd in het licht van de opkomst van het naziregime, waarin de Jugendfrage een grote rol speelde (Bonhoeffers stelling in dit verband luidde: de machtsvraag is met de bedoelingen van Hitler beslist; de waarheidsvraag is aan de orde gesteld); Bonhoeffers verblijf in Londen; beschrijvingen van het predikantenseminarie Finkenwalde; de weg naar het verzet; zijn verblijf in New York.

Twee grote lijnen

In deze opsomming zijn minstens twee grote lijnen te ontdekken. In de eerste plaats, sinds zijn bezoek aan Rome in de stille week, als 18-jarige student, is bij Bonhoeffer de vraag opgekomen naar het ‘wezen van de kerk’ (ecclesiologie) en de verhouding tussen het katholicisme en protestantisme. De missen en de liturgie van de Rooms-Katholieke Kerk maken een overweldigende indruk op hem.

In een brief aan zijn ouders schrijft Bonhoeffer dat hij in deze week zag wat het katholicisme is en het innig lief kreeg. Meer komt er niet ter sprake over de verhouding van Bonhoeffer tot de Rooms-Katholieke Kerk. Wel treffen we in zijn verdere leven een bij uitstek oecumenische grondhouding aan. Zijn interesse in het wezen van de kerk komt vervolgens tot uitdrukking in zijn proefschrift (Sanctorum Communio), dat Bonhoeffer op 21-jarige leeftijd voltooit. Het is een dogmatisch onderzoek naar de sociologie van de kerk.

Als tweede speelt er zich in zijn leven een transformatie af van “naar het verzet” tot “in het verzet”. De laatste stap is genomen, tijdens zijn tweede verblijf in Amerika. Bonhoeffer had de keuze om zich op te houden in de relatief veilige omgeving, maar in het geloof maakte hij de keuze terug te keren naar Duitsland. Hij zag zijn verblijf in Amerika als een vlucht.

Bonhoeffer zette zijn veiligheid op het spel om te doen wat hij behoorde te doen. Hetgeen hem namelijk diep raakte – en dat inzicht heeft hij in de loop van de jaren opgedaan en kwam in Amerika dus tot een existentieel hoogtepunt -, was dat het nationaalsocialisme in essentie de staat en het recht ontkende, de rechtsorde als onvrijheid bestempelde en daarbij aanspraak maakte op iets hogers. Dat hogere werd gevonden in de “volkswil”. De radix van het regime is antichristelijk. Welk een rol moet de kerk in dergelijke omstandigheden spelen? Wat betekent het gebod van God in een mogelijke samenzwering?

Unieke verbinding

Bonhoeffer had na zijn verblijf in New York het voorrecht in het idyllisch gelegen benedictijner klooster te Ettal – in de bibliotheek vol met katholieke werken – over deze vragen na te denken, hetgeen resulteerde in zijn Ethik. Hij wist in zijn antwoord op het Hitler-regime een unieke verbinding te leggen tussen theologie en politiek handelen. De kerk heeft volgens Bonhoeffer een politieke taak op het moment dat de overheid zich niet aan Gods gebod houdt. Gods gebod wil altijd iets concreets.

Het is voor de christen noodzakelijk om gevoelig te worden voor het gebod van God. Daartoe zijn meditatie, gebed en studie vereist. Bonhoeffer leerde het zijn studenten in Finkenwalde. Het komt op een gegeven moment aan op een beslissing. Bonhoeffers eerste preek, getiteld “christendom betekent beslissing” speelde daarmee een blijvende rol in zijn leven. De christen moet immers bereid zijn op zijn belijdenis daden te verrichten.

Omdat de werkelijkheid een door Christus verzoende werkelijkheid is, kan de christen ook verantwoordelijkheid nemen, vrede stichten en leven beschermen. De christen leeft nog in het “voorlaatste’, maar het is alles omwille van het “laatste”.

Het “voorlaatste” is een tijd van wachten en voorbereiden door God. Daarin wordt in iedere historische situatie gevraagd naar Gods gebod te luisteren en Christus na te volgen. Zo is Bonhoeffer ook tot de opvatting gekomen Hitler door een aanslag uit te schakelen (en niet gevangen te nemen). Uiteindelijk overleefde Hitler de aanslag van 20 juli 1944.

Innige briefwisselingen

In de beschrijvingen van het verzet en de gevangenschap verstaat Schlingensiepen de kunst om de vele overwegingen en beslissingen van Bonhoeffer voor het voetlicht te brengen. De innige briefwisselingen met zijn verloofde Maria spelen daarbij een opmerkelijke rol. Tijdens zijn gevangenschap weet Bonhoeffer bovendien te blijven studeren en een boek te schrijven, dat weliswaar verloren is gegaan.

Uiteindelijk gaat Bonhoeffer in de morgen van 9 april 1945 in Flossenbürg voor in een kerkdienst met gevangenen op Quasimodo-zondag (1 Petrus 2:2), voordat hij samen met enkele andere gevangen opgehangen en verbrand wordt (op bevel van der Führer zelf). Bonhoeffer had een veelzijdig en gezegend leven, maar sterft in alle eenvoud als prediker. Het “voorlaatste” is opgegaan in het “laatste”.

De biografie van Schlingensiepen is een rijk gedocumenteerd boek geworden, waarin veelal wordt teruggegrepen naar primaire teksten van Bonhoeffer. De biografie is een goed alternatief voor de onomstreden biografie van Bethge. Aangezien wordt gesteld dat de theologie van Bonhoeffer tot ontwikkeling is gekomen in dialoog met Bethge, is het een goede aanzet om in discussie te blijven met Bonhoeffer zelf.

Literatuur:

Dietrich Bonhoeffer - 1906-1945, biografie, door Ferdinand Schlingensiepen; uitg. Kok, Utrecht, 2017; 480 blz., € 39,99.

Door mr. J.C. Lammers te Rotterdam

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen