De man van het zwarte koraalboek

De op 24 december 1821 in Broek in Waterland geboren en op 21 april 1891 in Groningen overleden Johannes Worp heeft het grootste deel van zijn leven als organist te Groningen doorgebracht. Daar verscheen in 1864 de eerste druk van ”De Melodieën der Evangelische Gezangen”. Omdat dit koraalboek zo „welwillend” werd ontvangen en „enige belangstellenden” hem het „aanzoek” deden om ook de psalmmelodieën te bewerken, besloot Worp ook die „in het licht te geven”. Dat schrijft hij in het ”voorbericht” van zijn eerste uitgave in 1866, waarvan de titel luidt: ”De melodieën der PSALMEN en LOF- en BEDEZANGEN, vierstemmig gezet met voor- en tusschenspelen, voor orgel met of zonder pedaal, piano of gemengd koor, door J. Worp, onderwijzer in de muziek aan de Rijks-kweekschool voor onderwijzers en organist van de Martini-kerk te Groningen” .

Het koraalboek verscheen in twee afleveringen.
Het kostte per deel 90 cent. Een jaar later verscheen een complete uitgave.

Voorberichten
Het is van belang een aantal opmerkingen die Worp in de ”voorberichten” van zijn uitgaven maakt aan te stippen. Allereerst geeft Worp een uitvoerige verklaring over het ontstaan en de toepassing van de verschillende kerktoonaarden van de psalmmelodieën. Ook over de door hem gebruikte harmonieën geeft hij „enige rekenschap”.
„De harmonieën, die ik gebruikt heb, zijn eenvoudig. Ik hield mij evenwel niet angstvallig aan drieklanken, want, ofschoon ik de zogenaamde verrassende modulaties in het koraal afkeur, omdat zij in strijd zijn met de ernst en de waardigheid van het kerkgezang, geloof ik toch ook, dat nu en dan een septime-accoord aan het karakter van het koraal geen schade doet, wanneer de melodie en de stemmengang als van zelve er toe leiden”.

En verder: „Wil men niet stijf en gedwongen worden, dan moet men dikwijls in de harmoniegang van ons tegenwoordige toonstelsel vervallen, en wanneer men iedere melodie zuiver dorisch, phrygisch, enz. naar zijn toon harmoniseerde, dan zou ook het voorspel geheel daarmee in overeenstemming en in die toon gehouden moeten worden. 't Zou echter een weinig verkwikkende arbeid zijn, zoveel dorische, phrygische, mixolydische enz. voorspelen te schrijven, en wanneer mij dit al had mogen gelukken, vrees ik toch, dat mijn vriend de uitgever in het bezit der meeste exemplaren van dit werk zou blijven”.

In latere uitgaven schrijft Worp dat hij getracht heeft „de stemmen- en harmonieën-gang hier en daar meer vloeiend te maken”. Betreffende het gebruik voegt hij toe: „Ik wil er nog opmerkzaam op maken, dat men bij het spelen (..) de melodie of bovenstem met de rechterhand op een sterk geregistreerd manuaal kan nemen, terwijl men met de linkerhand de middelstemmen op een ander zachter geregistreerd manuaal en op het pedaal de bas speelt” .

En verder...
Na het overlijden van Worp verschijnt in 1900 de zevende druk van zijn koraalboek, bewerkt door H. P. Steenhuis. De opvallendste wijziging die Steenhuis aanbrengt, is de notatie in 2/4 maat in plaats van de 4/4 maat bij de koralen. Dat dit op sommige punten heeft moeten leiden tot veranderingen in de harmonisaties, spreekt voor zich. Maar Steenhuis paste ook wijzigingen toe die niet noodzakelijk waren. Ook in de voorspelen veroorloofde hij zich een aantal wijzigingen. In 1935 wordt Worps koraalboek bewerkt door George Stam. Hij vervangt enkele voorspelen (onder andere van de Psalmen 23 en 33) en maakt voor de ontbrekende psalmen nieuwe voorspelen met harmonisaties onder de initialen GS. In 1953 verscheen de door Stam bewerkte 21e druk voor het eerst in twee edities: een ritmische en een niet-ritmische. In 1972 verscheen de 22e ongewijzigde druk, alleen in de ritmische zetting. In het najaar van 1991 zal er een ongewijzigde druk verschijnen van de niet-ritmische zetting.

Buitengewoon slecht
„Behoeft er nog iets ter aanbeveling van Worps kunstproduct te worden gezegd? Zijn melodieën mogen misschien niet in de strengste stijl zijn bewerkt, in schoonheid staan ze bovenaan”. Dat schreef de Standaard op 26 november 1900. Hoe ziet de balans er uit als we die nu opmaken?
In de kring van organisten behorend tot de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt, wordt Worp nog sporadisch gebruikt. Voorzitter Johan Por van de vereniging van gereformeerde kerkorganisten (VGK) weet wel dat Worp twintig ja ar geleden in zijn kerken nog wel gebruikt werd. Wie toen het Koraalboek 1938 gebruikte (de bundel voor de eredienst der Ned. Herv. Kerk), was vooruitstrevend. Por is blij dat Worp heeft afgedaan. „Het is een buitengewoon slecht koraalboek”, zegt hij.
„Worp was een kind van zijn tijd. Daarom past het niet meer in deze tijd. Bovendien hebben veel van zijn voorspelen niets met het erop volgende koraal te maken”.

In vrijgemaakte kring blijkt men veelvuldig te grijpen naar het koraalboek van de gereformeerde organistenvereniging (GOV), de Hervormde Bundel (1938) en in mindere mate het eigen koraalboek van Stam. Er is daar dus behoefte aan verscheidenheid.

Waardering en aanhang
Binnen de kring van synodaal gereformeerde organisten (GOV) blijkt dit beeld overeen te stemmen, zij het dat men daar al veel eerder afscheid heeft genomen van Worp.

Volgens Jaap Remmelzwaal, organist van de Hervormde Joriskerk te Amersfoort en jarenlang secretaris van de Nederlandse Organistenvereniging (NOV), wordt Worp vooral nog gebruikt door organisten die geen lid zijn van een organistenvereniging. Remmelzwaal noemt Worp een vakman. „Zijn koraalboek was voor zijn tijd niet slecht. Zeker wanneer je het vergelijkt met koraalboeken van zijn tijdgenoten” . Remmelzwaal erkent dat Worp ook mooie voorspelen heeft geschreven. Al met al een koraalboek dat in een behoefte voorzag en daardoor ook bekend is geworden, zo meent Remmelzwaal.

Rechts
Binnen de rechterflank van de gereformeerde gezindte heeft Worp nog altijd de meeste aanhang.
Uit een enquête die de Vereniging van Organisten der Gereformeerde Gemeenten (VOGG) enkele jaren geleden onder haar leden hield, bleek dat het overgrote deel van de leden uit Worp speelt, op de voet gevolg door het Koraalboek 1938 en de beide koraalboeken van de psalmen die de VOGG in eigen beheer in 1985 en 1986 heeft uitgegeven.
Volgens de voorzitter van de examencommissie van de VOGG, Henk C. de Gelder, wordt het gebruik van Worp in geen enkel examen verplicht.
,,Wel worden bij het diploma-spel kandidaten verplicht een koraalzetting uit een koraalboek te spelen. Heel vaak hoor je dan Worp”, aldus De Gelder. „Bij vergelijkende examens wordt niet gevraagd om uit een koraalboek te spelen. Doet men het toch, dan is het vaak Worp. Doet men het niet, dan zucht ik dikwijls: had men Worp maar genomen”.

Hoewel Henk de Gelder van mening is dat het koraalboek van Worp (met enkele kleine aantekeningen) de toets der kritiek kan doorstaan, richt zijn kritiek zich meer op het gebruik ervan. „In elk koraalboek mis je de harmonische kleuring gericht op de tekst het desbetreffende couplet. Daarom is variatie nodig. Je moet dus Worp niet altijd en ook niet voor ieder vers van een psalm op de lessenaar zetten”, zegt hij.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen