Condorcet

Markies de Condorcet (1743-1794) is de laatste van de "philosophes", die van leven bruisende familie van denkers, schrijvers en geleerden, stormvogels van de Franse Revolutie. "Mannen", zoals hij zelf zegt, "minder bezig met de ontdekking of ontwikkeling van de waarheid, dan met de verbreiding ervan". Hun strijdkreet: verstand, verdraagzaamheid, humaniteit. Condorcet stond in de voorste gelederen als het erom ging de verbazende resultaten van de ontwikkeling op het gebied van de natuurwetenschappen (Newton) populair te maken. Want pas als iedereen werkelijk verlicht zou zijn, via collectieve inspanning - hier spreekt de democraat Condorcet — kan de ware vrijheid gevestigd worden. Maar welke hoop kon deze man koesteren, dat het verstand zou zegevieren in een wereld vol bruut geweld, corruptie en kortzichtigheid? Of, een stap verder, zouden dezelfde factoren die de vooruitgang bevorderden, deze weer niet (gedeeltelijk) teniet doen, omdat de weelde van de welvaart niet gedragen zou kunnen worden? Deze en andere vragen moest Marie Jean Antoine Nicolas Caritas, Marquis de Condorcet, onder ogen zien. Stammend uit een oude adellijke familie, geboortig uit Picardië, had hij een militaire carrière versmaad voor een wetenschappelijke loopbaan. Niet, dat hij het bestaan van een studeerkamergeleerde ambieerde. Hij voelde zich opgenomen in die verwachtingsvolle stemming die ook de andere "philosophes", Voltaire, Montesquieu, Diderot en zo velen meer beheerste. "Man is the architect of his fortune" (Bacon). De grote natuurgeleerden en wiskundigen van de 17e eeuw hadden de basis gelegd voor een ontwikkeling, waarin deze uitspraak waargemaakt kon worden. Daartoe ontwikkelden de "philosophes" een koortsachtige activiteit. Talloze academies ontstonden, die buiten de traditionele beperkingen van de universiteiten om zich richtten op practische resultaten, die het mogelijk maakten natuur en maatschappij te beheersen op een tot dan toe ongekende wijze. Binnen een dergelijke academie, de "Académie des Sciences" (wis-natuurscheikunde etc.) werd Condorcet als lid geaccepteerd (1769) na enkele geslaagde publicaties op wiskundig terrein. Als beschermeling van d'Alembert, een van de hoofdmedewerkers aan de Encyclopédie — dat grote project van de Verlichting, waarbij de kritische wetenschap in dienst werd gesteld van mens- en maatschappijverbetering — kwam hij nu in aanraking met de grote geesten van zijn tijd. Wiskunde en filosofie vormden zijn grote liefde. Dat betekende voor hem: hij wilde zijn wiskundige inzichten in dienst stellen van de kennis van de mens — in zijn tijd beschouwd als het voornaamste doelwit van studie. Na enkele jaren mocht Condorcet de grootste wens van elke "Philosophe" in vervulling zien gaan, toen hij als medewerker en adviseur van de begaafde en hervormingsgezinde minister van financiën van Lodewijk XVI, Turgot, de gelegenheid kreeg zijn plannen in de praktijk te verwezenlijken. De tegenwerking die Turgot ondervond en zijn val daarna, brachten Condorcet, niet voor het laatst in onzacht contact met de weerbarstige werkelijkheid.

Maar allengs vond hij nieuwe mogelijkheden zijn levensdoel, bevordering van het menselijk welzijn, te dienen. Als hij erin zou slagen de mens- en maatschappijwetenschappen dezelfde wijze van exactheid te laten verkrijgen als de natuurwetenschap, dan zou daarmee een revolutionaire ontwikkeling tot maatschappijvernieuwing ingezet kunnen worden. Met name van een goede toepassing van de waarschijnlijkheidsberekening verwachtte hij veel. Zijn denkbeelden hierover heeft hij samengevat in het "Tableau général de la science, qui a pour objet 1'application du calcul aux sciences politiques et morals" (1793). Condorcet verwachtte niet dat de voorspelbaarheid van het menselijk gedrag even groot zou worden als die binnen de natuurwetenschap. Wel zou het menselijk gedrag, z.i. bestaande uit onberedeneerde keuzen te vergelijken met het gokken bij kansspelen, op hoger niveau gebracht kunnen worden. Wetenschappelijk onderbouwd zouden menselijke beslissingen tot een verantwoorde strategie naar de vooruitgang kunnen leiden. Toen hij zo schreef was Condorcet al actief opgenomen in het proces van de Franse Revolutie. Als lid van de Conventie werkte hij aan plannen voor een nieuwe constitutie. Toen zijn voorstellen evenwel kansloos werden na de nacht der Girondijnen en Robespierre met zijn medestanders hun terreurbewind gingen uitoefenen leek zijn hoop door de realiteit definitief gelogenstraft. Schuilend voor zijn tegenstanders schreef Condorcet toen wat wel genoemd is het testament van de Verlichting, zijn "Esquisse d'un tableau historique des progrès de Pesprit humain". Het centrale thema: het menselijk verleden onderzoeken om te zien of de mens een toekomst heeft. Zijn persoonlijke ervaringen kennelijk relativerend beschreef hij de eigen tijd als de doorbraak naar een nieuwe era. Het verleden toonde aan hoe de mens zich steeds weer had weten te bevrijden van mythisch vooroordeel en van de gedachtenspinsels van de overheersende groep. De mens, die de kiem van de vooruitgang in zich draagt, doordat hij via sensaties van lust en onlust weet te onderscheiden tussen goed en kwaad, was vanwege deze capaciteit in staat gebleken zich te bevrijden van de slavernij van het blinde vooroordeel en van de druk der omstandigheden. Natuurlijk, ook Condorcet wist dat, lag het grootste deel van de mensheid nog in de duisternis van het barbarisme. Des te meer moest de strijdbare en getalenteerde elite van het nieuwe denken zich werpen op de verbreiding van verlichte denkbeelden onder de onwetende massa. Wetenschappelijke eerlijkheid en openheid in combinatie met democratie zouden kenmerk en garantie zijn van nieuwe tijden.

In de 19e eeuw is het vooruitgangsoptimisme van Condorcet en van de Verlichting in het algemeen vaak weggehoond. Zijn identificatie van menselijke en wetenschappelijke vooruitgang, zijn rationalistisch mens- en geschiedbeeld maakten de kritiek makkelijk. Tegenwoordig geeft men meer aandacht aan de elementen van onmythologisering van mens- en maatschappijvisie die we bij de "philosophes" aantreffen, waardoor deze minder geëxalteerde plannenmakers, dan wel voorlopers van de moderne tijd worden. Belangrijker voor de interpretatie van dit tijdvak is nog de vraag: Beschouwt men de Verlichting als een begin van afrekening met een door religie en mythen gespleten menselijk bestaan, waarbij denken en handelen eindelijk in een werkelijk menselijke mondigheid samengaan, of ziet men de 18e eeuwse vernieuwing in het denken als een religieuze revolutie, waardoor van oorsprong christelijke idealen gehumaniseerd en geseculariseerd worden, maar daarom niet minder religieus blijven

gespleten menselijk bestaan, waarbij denken en handelen eindelijk in een werkelijk menselijke mondigheid samengaan, of ziet men de 18e eeuwse vernieuwing in het denken als een religieuze revolutie, waardoor van oorsprong christelijke idealen gehumaniseerd en geseculariseerd worden, maar daarom niet minder religieus blijven

LiteratuurLiteratuur

Over Condorcet: G. G. Granger, La mathématique sociale du marquis de Condorcet (1956), waarin aandacht voor de moderne aanpak van Condorcet in zijn toepassing van wiskundige en statistische formules binnen de menswetenschappen. K. M. Baker, Condorcet Selected Writings (1976) met een korte biografische inleiding.

Interessant om het utopisme van Condorcet in wijder perspectief te plaatsen, Utopias and utopian thought, Londen, 1973, met een inleiding van Frank E. Manuel.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen