Wordt maatschappijleer eindexamenvak in het reformatorisch voortgezet onderwijs?

Inleiding

Het experiment 'maatschappijleer eindexamenvak' dat de staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschappen, Drs. N.J. Ginjaar-Maas, heeft laten uitvoeren, is goed verlopen. Waarschijnlijk nog in dit najaar zal een Algemene Maatregel van Bestuur van kracht worden, waarin wordt vastgelegd dat alle scholen voor LBO, MAVO, HAVO en VWO maatschappijleer als regulier eindexamenvak mogen aanbieden.

Zoals bekend heeft het vak maatschappijleer een aantal moeilijke jaren achter de rug; er was aanvankelijk onduidelijkheid over de inhoudvanhetvakendebevoegdheidsregeling was ronduit zwak. De meeste docenten waren niet enthousiast en zagen het vak als 'opvullertje' naast hun eigenlijke taak. Zoiets werkt natuurlijk door naar de les en daarmee naar de leerling. Daar kwam nog bij dat er op de meeste scholen geen mogelijkheden tot sancties waren ingeval een leerling onvoldoendes haalde. Er waren (en zijn) zelfs scholen waar

geen cijfers werden en worden gegeven voor dit vak. Het was duidelijk dat hier verandering in moest komen. Het vak moest verdwijnen of veranderen. Omdat men toch belang hechtte aan het voortbestaan er van is gekozen voor de tweede mogelijkheid: het vak moest veranderen. Zo is men gaan werken aan een theoretische onderbouwing van de vakinhoud en de vakdidactiek, er verschenen gedegen methodes op de markt en op de lerarenopleidingen en universiteiten werd maatschappijleer een aparte studierichting.

Ondertussen verschenen in politiek Den Haag nota's en rapporten die tendeerden in de richting van maatschappijleer als eindexamenvak. Dit mondde in 1985 uit in het instellen van de Structuurcommissie Eindexamen Maatschappijleer door staatssecretaris Ginjaar-Maas. Deze commissie moest antwoord zoeken op de vraag aan welke voorwaarden voldaan moet worden om maatschappijleer in 1992 als keuze eindexamenvak in te kunnen voeren.

Na grondige voorbereiding zijn experimenten gestart op veertig scholen. Over de resultaten waren zowel de staatssecretaris als de deelnemende scholen zeer tevreden. 'Veel leerlingen kiezen het en de examens zijn van hoog niveau', deelde de staatssecretaris in november 1988 de Tweede Kamer mee.

Nu straks de mogelijkheid wordt geboden om maatschappijleer als keuze eindexamenvak aan te bieden, moet het reformatorisch onderwijs zich hierop bezonnen hebben. Met dit artikel wil de werkgroep maatschappijleer van de G.O.LV aan deze bezinning bijdragen. We hebben zowel principiële als praktische aspecten mee laten wegen. We beginnen met de principiële.

Leer en leven

De maatschappij waarin wij leven, seculariseert in een snel tempo. En, we behoeven er niet omheen te draaien: onze reformatorische jeugd seculariseert mee.

Uit: Brochure "Maatschappijleer examenval< ".

Dit laatste is nog vrij recent door dr C.S.L Janse in zijn dissertatie Bewaar het pand^ aangetoond. Ter illustratie geven we enkele resultaten weer van een enquête die Janse gehouden heeft onder leerlingen van reformatorische scholen en hun ouders. We moeten wel het voorbehoud maken, dat de mening van de leerling - nu niet noodzakelijkerwijs dezelfde is als die van de ouder-straks. Immers, sommige scholieren op deze leeftijd willen zich per definitie afzetten tegen 'thuis'. Het is niet ondenkbaar dat deze lieden op latere leeftijd weer 'bijdraaien'. Aan de andere kant: Janse signaleert een toenemende afval naar de onkerkelijkheid^. En die afval openbaart zich meestal tussen de twintig en dertig jaar. Welke van de twee bijkomende invloeden het grootst is, is uiteraard niet bekend. Zij nemen in ieder geval onze verontrusting niet weg. Enkele voorbeelden uit de onderzoeksresultaten van dr. Janse:

1. Opvattingen over het massamedium televisie

Uitspraak: 'De televisie moet uit onze gezinnen geweerd worden'.

ouders leerlingen Zeer mee eens 64, 1% 34, 4% Beetje mee eens 11, 1% 16, 9% Geen mening/geen antwoord 3, 9% 7, 6% Eigenlijk niet mee eens 10, 1% 13, 8% Beslist niet mee eens 10, 8% 27, 3%

Conclusie: ongeveer 75% van de ouders keurt televisie af, terwijl dit slechts bij ongeveer de helft van de leerlingen het geval is^

2. Opvattingen over staking

Uitspraak: 'Het meedoen aan een staking is praktisch nooit te verdedigen'. ouders leerlingen Zeer mee eens 73, 8% 36, 0% Beetje mee eens 5, 5% 16, 9% Geen mening/geen antwoord 6, 7% 21, 8% Eigenlijk niet mee eens 4, 6% 9, 8% Beslist niet mee eens 9, 5% 15, 6%

Conclusie: van de ouders is ongeveer 80% uitgesproken negatief ta.v staking, terwijl dit bij de leerlingen op ruim 50% ligf.

staatssecretaris Ginjaar-Maas over maatschappijleer als examenvak:

"Mijn standpunt is altijd geweest, dat voor iedere leerling een brede maatschappelijke vorming noodzakelijk is. Dat is niet alleen noodzakelijk voor de persoonlijke ontplooiing, maar ook voor het toekomstige functioneren, in werk, gezin en vrije tijd. In vrijwel alle l)eroepen - ook die In de exacte richting!- wordt maatschappelijk inzicht vereist. Ik vind dat zo belangrijk, dat ik meen dat elke leerling maatschappijleer in het examenpakket moet kunnen opnemen. Dus is het goed dat er een einde komt aan de vrijblijvendheid. Wat mij betreft - en ik hoor dat van alle kanten- hebben de examens van vorig jaar en dit jaar nu al bewezen dat maatschappijleer in korte tijd volwassen is geworden."

Ook blijkt dat de leerlingen op punten van zondagsbesteding en vrijetijdsbesteding (wedstrijdsport, bioscoopbezoek) nogal wat ruimer denken dan de ouders. Wat verder opvalt Is dat de leerlingen al behoorlijk beïnvloed zijn door het emancipatiedenken*.

Bij dit alles moeten we nog bedenken, dat secularisatie een proces is. Niet zonder reden spreekt Janse met betrekking tot deze gegevens van een 'tussentijdse balans'^ Met andere woorden: we moeten er rekening mee houden, dat de secularisatie nog verder voort zal schrijden.

Bij al deze gegevens is het opvallend, dat de geënquêteerde jongelui de leer op hoofdpunten wel aanvaarden. Toch zal de verwereldlijking van het 'leven' ongetwijfeld zijn weerslag hebben op de beleving van de 'leer'. Op afgeleide punten met betrekking tot de leer (visie op Statenvertaling, gezangen, EO) lijkt dit al door te werken''.

Leer en leven en onderwijs

Laten we nu niet denken, dat wij als onderwijzend personeel bij al deze zaken vrijuit gaan. We maken ons vaak druk om puntentotalen, examenuitslagen, schoolwerkplannen, sectieoverleg en rapporten. Op zich is dat goed, maar (ik citeer drs. D. Vogelaar in DRS van juni 1989): 'Het gevaar (dreigt) dat we onvoldoende aandacht schenken aan de opvoedkundige basis van het onderwijs. De school is een opvoedingsmilieu, nauw verbonden met het opvoedingsmilieu van de kinderen: het gezin''.

Als school hebben wij een duidelijke taak, aldus de rector: 'Jongeren, die de moderne wereld van voortgezette studie en beroep binnen stappen, komen vaak in een wereld terecht, waarin elke herkenbaarheid met de genoten opvoeding, thuis en op de reformatorische school, ontbreekt. Het is onze taak als opvoeders enerzijds jongeren intensief kennis te laten maken met de gereformeerde traditie, ook t.a.v opvoeding en onderwijs, en anderzijds te komen tot een open en eerlijke confrontatie met het moderne denk- en leefklimaat We gaan een heilloze weg op als we de traditie, waarin we mogen staan, opgeven of vergaand aanpassen, omdat deze zo weinig strookt met de moderne inzichten. De juiste weg is ook niet dat we ons opsluiten in onze vertrouwde omgeving en geen boodschap hebben aan de wereld om ons heen. De weg van Gods Woord is een weg van gehoorzaamheid én een weg van in liefde uitgaan naar onze medemens om ons te verdiepen in de vragen en de noden van onze tijd'9.

In hetzelfde DRS-artikel wijst Vogelaar er op, dat de vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie veel oog hadden voor deze zijde van de opvoeding. De morele opvoeding en ook de maatschappelijke vorming staan op één lijn met, nee, zijn onderdeel van de 'theologia practica', de praktijk der godzaligheid.

Maar niet alleen de Nadere Reformatie had hier oog voor Maarten Luther was het, die in 1524 schreef An die Ratsherren aller Stadie deutschen Lendes, dasz sich christliche Schulen aufrichten und halten sollen. Daarin pleitte hij voor onderwijs, waarbij de Heilige Schrift regeert en dat tot doel heeft degelijke mensen te kweken voor kerk, school én staatsbestuur^". God heeft dus recht op het héle leven. Opvoeding dient daarom geen christelijke elementen te hebben, zij dient christelijk te zijn. We dienen ons steeds af te vragen of wij het 'christelijke' niet isoleren van het zogenaamde 'neutrale' en de godsdienstige en morele vorming reserveren voor kerkdienst, catechisatie en de godsdienstles.

Maatschappij en leer

Het vak maatschappijleer kan een middel zijn om de kloof die er kan ontstaan tussen 'leer' en 'leven' (ofwel 'leer' en 'maatschappij') te overbruggen. Het is daarbij echter wel voora/aarde, dat het vak zich actief laat voeden door kerk en gezin en passief door de maatschappij. Met 'actief voeden' bedoelen we: normen en waarden aandragen als gereedschap voor de

toetsing. Met 'passief voeden' bedoelen we: aandragen van te toetsen gedragingen en verschijnselen. Ter verduidelijking het volgende (ruwe) schema":

Het vak maatschappijleer overbrugt dan normerend ('actief'), gevoed door kerk en gezin, de kloof tussen school en maatschappij.

Zo kan het onderwijs mede de strijd aanbinden tegen de zich steeds duidelijker aftekenende secularisatie. In deze tijd van anti-discriminatie wordt wel gezegd, dat godsdienst een privé-zaak is, maar de Bijbel verbiedt ons daarmee in te stemmen. Laten we de middelen aangrijpen en systematisch de maatschappelijke verschijnselen toetsen aan Gods Woord en de leerlingen zo trachten te wapenen voor het leven. 'Trachten', want (we citeren nog eenmaal Vogelaar): 'We weten dat ook in de opvoeding alles aan Gods zegen gelegen is. Die zegen mag biddend worden ingewacht, in het besef van Gods vrijmacht, maar ook gebruik makend van de door God gegeven middelen'^^.

Maatschappijleer als examenvak?

Nu is het niet zo, dat alleen maatschappijleer de kloof tussen maatschappij en leer kan trachten te overbruggen. Maar maatschappijleer is wel een vak dat zich hier bij uitstek voor leent en waar dit zelfs systematisch gedaan wordt. Daarom is het schrijnend dat bijvoorbeeld de loopbaan van een HAVO-leerling slechts voor 70 van de 6.000 uren wordt gevuld met een zo identiteitsgevoelig vak. Wanneer leerlingen straks echter maatschappijleer zouden kiezen als examenvak worden die 70 verplichte uren met 300% uitgebreid tot 280 uren.

Wij die in theorie zo strijden voor de vrijheid van onderwijs krijgen nu vrijheden aangeboden door onze regering om aan de morele opvoeding en de maatschappelijke vorming van de leerlingen vanuit de Schrift meer aandacht te besteden. Wij kunnen onze identiteit meer inhoud geven. Daarom dienen we ernstig te overwegen om maatschappijleer als keuzevak aan de leerlingen aan te bieden.

Vragen en voorlopige antwoorden

Wellicht zijn bij het lezen van het voorgaande verschillende vragen opgekomen. Vragen naar praktische argumenten om maatschappijleer als examenvak in te voeren bijvoorbeeld. We willen enkele vragen beantwoorden conform de plannen van de betrokken staatssecretaris, mevr. drs. N.J. Ginjaar-Maas'^

1. Hoeveel lesuren worden uitgetrokken voor maatschappijleer?

De LBO- en MAVO-leerlingen krijgen 3 lesuren per week in klas 4 om zich voor te bereiden op schoolonderzoeken en CSE. HAVO- en VWO-leerlingen krijgen zowel in de pré-examenklas als in de examenklas 3 lesuren per week.

2. Hoe wordt het vak inhoudelijk globaal ingericht?

Het examenprogramma voor maatschappijleer bevat thema's, die afkomstig zijn uit de volgende zes 'themavelden': 'opvoeding en vorming', 'woon- en leefmilieu', 'arbeid en vrije tijd', 'staat en maatschappij', 'technologie en samenleving' en 'internationale verhoudingen'. Tijdens het CSE komen voor LBO/MAVO twee of drie thema's aan de orde. Leerlingen van het HAVO/VWO doen examen in minstens drie thema's. Themavelden die niet via een thema zijn vertegenwoordigd in het centraal examen, dienen aan de orde te komen in het schoolonderzoek. Van ieder thema moeten de volgende aspecten aan de orde komen:

1. Politieke en juridische aspecten (bv de rol van de overheid, wetgeving, visies van politieke partijen); 2. Sociale en economische aspecten (bv belangen, belangengroepen, maatschappelijke effecten m.b.t. het thema); 3. Sociaal-culturele aspecten (bv waarden en normen m.b.t. het thema).

3. Worden we niet bedreigd in onze vrijheid van onderwijs door deze voorschriften?

Drs. N.J. Ginjaar-Maas zei in de vaste Kamercommissie van Onderwijs en Wetenschappen van de Tweede Kamer op 21 november 1985: 'Bij maatschappijleer als examenvak moet de overheid zich verre houden van toetsing van "identiteit-gebonden" vragen in het centraal schriftelijk examen.' De nadruk ligt in het CSE op kennis, kunde en inzicht. Attitudes worden niet getoetst. Naar schatting wordt 75% van de lessen in HAVO/VWO en 50% van de lessen in LBO/MAVO gevuld naar eigen inzicht van de school. Maar ook bij de behandeling van de

NRC/Handelsblad, 25 november 1988.

examenstof kan de docent steeds normeren en waarderen bij een eventuele confrontatie met modern gedachtengoed. De situatie is vergelijkbaar met die van het vak geschiedenis.

4. Verdwijnen de verplichte uren maatscliappijleer, zoals we die nu kennen?

Nee. De lessen die in het kader van het examenvak maatschappijleer gegeven worden komen naast de bestaande, voor elke leerling verplichte, lessen.

5. De leerlingen worden bij invoering van maatsctiappijleer als examenvak juist op de tioogte gebracfit van moderne verschijnselen in plaats van er tegen afgeschermd te worden. Is dat wel goed?

Als we de leerlingen goed willen voorbereiden op de samenleving waarvan ze straks deel uitmaken, ontkomen we daar niet aan. In theorie kan een kind ook gevaar lopen bij de zwemles. Maar het is veel gevaarlijker om het zonder voorbereiding in het diepe te gooien.

6. Wanneer kan maatschappijleer als examenvak gegeven worden?

Op zo'n veertig experimenteerscholen zijn vanaf 1987 officiële examens afgenomen. Elk schooltype voor voortgezet onderwijs is hierbij betrokken. Voor de integrale en landelijke invoering gaat men uit van 1990/1991. Een en ander is uiteraard afhankelijk van de per 6 september geldende politieke verhoudingen'^.

7. Voor welke soorten vervolgonderwijs/beroepen is maatschappijleer een goede voorbereiding?

In het MDGO en MEAO is maatschappijleer een examenvak. Om die reden kan een LBO- of MAVO-leerling worden aangeraden om maatschappijleer in het vakkenpakket op te nemen.

In het blad Dekanoloog is voorts een lijst van 14 HBO-opleidingen gepubliceerd, waarvoor maatschappijleer een goede voorbereiding is. Genoemd werden o.a.: PABO, HEAO (richtingen communicatie, linguïstisch, bestuur). Bibliotheek Academie, Sociale Academie, HBO J, opleidingen in de gezondheidszorg. De Nederlandse Kring voor Wetenschap der Politiek beveelt maatschappijleer als examenvak aan voor VWO'ers die politicologie willen gaan studeren. Persoonlijk lijkt het me ook een goede voorbereiding voor leerlingen die rechten, economie, sociologie, geografie, geschiedenis, filosofie of theologie gaan studeren. M.b.t. de beroepen citeren we drs. N.J. Ginjaar-Maas: 'In vrijwel alle beroepen - ook die in de exacte richting! - wordt maatschappelijk inzicht vereist.''^

Slot

Met bovenstaand artikel hopen we als werkgroep maatschappijleer van de G.O.LV'^ ons standpunt met betrekking tot maatschappijleer als examenvak duidelijk gemaakt te hebben; het lijkt ons in principieel én in praktisch opzicht wenselijk dat dit vak op onze scholen ingevoerd wordt.

Namens de werkgroep,

Drs. H.A. van Zetten.

Noten

1. C.S.L. Janse, Bewaar het pand. De spanning tussen assimilatie en persistentie bij de emancipatie van de bevindelijl< gereformeerden (Houten 1985).

2. Ibidem, 208. 3. Ibidem, 236. 4. Ibidem, 261. 5. Ibidem, 265. 6. Ibidem, 190. 7. Ibidem, resp. 234, 231, 225. 8. D. Vogelaar, 'Christelijke opvoeding vanuit de gereformeerde traditie', in: De Reformatorische School 17(1989), 312. 9. Ibidem, 314.

10. H.G. Lelh, Geschiedenis van het protestants-christelijk onderwijs (Kampen z.j.) 7. 11. Er is een centrale, voedende rol weggelegd voor de kerk. Dit aspect is o.a. ontleend aan J. van Weringh, Hef maatschappijbeeld van Abraham Kuyper (Groningen 1967). 12. Vogelaar, 'Christelijke opvoeding', 319.

13. 'Examen maatschappijleer', in: Uitleg 3 (1987) nr. 94, p. 27. In dit nummer zijn ook de eerste experimentele eindexamens voor LBO en MAVO gepubliceerd. 14. Dit geldt (uiteraard) voor alle antwoorden. Vandaar: 'voorlopige' antwoorden. Echter: volgens drs. J.H. Dieteren, secretaris van de Structuurcommissie Eindexamen Maatschappijleer, kan nu niets meer een officieel 'groen licht' in de weg staan. 15. J.H. Dieteren (red.), 'Maatschappijleer examenvak' (informatiebrochure van de Structuurcommissie Eindexamen Maatschappijleer, 1989).

16. In deze werkgroep hebben diverse docenten maatschappijleer van de volgende scholen zitting: Gomarus (Gorinchem), Voetius (Goes), Udemans (Hoevelaken), Guide de Brés (Rotterdam), Smytegelt (Middelburg), Revius (Rotterdam), Jacobus Fruytier (Apeldoorn), Plancius (Rotterdam), Sara Nevius (Amersfoort), Trigland (Amersfoort), Van Lodenstein (Amersfoort), De Driestar (Gouda), Pieter Zandt (IJsselmuiden/Kampen).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen