Kerk zijn in de Sovjet-Unie

(1)

„Samenvattend kan dus gesteld worden, dat er binnen de beweging van de initiatief-baptisten sprake is van verscheidenheid in de leer. Hierbij gaat het niet slechts om accentverschillen, maar ook om wezenlijk verschillende opvattingen over het geloof(sleven)... Over de moeilijke positie van hen, die onder communistische regiems voor hun godsdienstige overtuiging uitkomen, (wordt dat in de toekomst misschien ook onze positie? !), hopen we over enige tijd in dit blad wat informatie te verschaffen".

Bovenstaande zinnen zijn afkomstig uit het slot van een drietal artikelen over de initiatiefbaptisten in De Saambinder(s) van 3, 10 en 17 januari 1980. De reden voor de huidige artikelen over het kerk-zijn in de Sovjet-Unie ligt opgesloten in de laatste zin: belofte maakt immers schuld. We willen trachten iets te zeggen over de juridische én de feitelijke positie van de christenen in de Sovjet-Unie én over de houding(en) die zij daarbij innemen. Vooral het laatste is.niet geheel los te zien van datgene, wat in de artikelen over de initiatiefbaptisten ter sprake kwam (zie de eerste zin van dit artikel); wij zullen dan ooic ter bestemder plaatste daarop terugkomen.

De ideologie

De Unie van Socialistische Sovjetrepublieken is geen neutrale staat, zij is de eerste socialistische (lees: communistische) staat ter wereld. Aan haar ontstaan en aan haar doelstellingen ligt een-ideologie ten grondslag. Een ideologie, die ontwikkeld door Karl Marx en nader uitgewerkt door met name Lenin, door het leven gaat onder de benaming marxisme-leninisme. Deze ideologie pretendeert de enig juiste mens-, geschied-, maatschappij- en wereldbeschouwing te zijn. Zij is naar haar aard atheïstisch, ja meer nog, zij is anti-christelijk! Niet alleen in woorden, maar ook metterdaad.

Reeds Lenin (1917-1924) legde de volle nadruk op de strijd tegen de godsdienst oftewel tegen „de religieuze overblijfselen uit hef verleden" en die strijd duurt voort tot op de huidige dag. Al heel duidelijk kwam de ideologische wortel van die strijd tot uiting in de besluiten van het 22e congres van de CPSU (Communistische partij van de Sovjet-Unie) in 1961, dus tijdens het bewind van Chroesjtsjov. Daarin staat o.a. te lezen „Communistische opvoeding veronderstelt bevrijding van religieuze vooroordelen en bijgeloof, die individuele Sovjet-burgers verhinderen om hun creatieve vermogens volledig te ontplooien". En ook: „Een goed doordacht en goed opgezet systeem van wetenschappelijke atheïstische propaganda is nodig, dat alle lagen en groepen van de bevolking moet bereiken om de verbreiding van religieus leven, vooral onder kinderen en jongeren te verhinderen". Uit deze citaten mag overigens niet de conclusie worden getrokken, dat „de bevrijding van religieuze vooroordelen" uitsluitend een zaak van propaganda zou zijn. Het is genoegzaam bekend, dat daar ook wel zwaardere middelen bij gebruikt worden: gedwongen verblijf in psychiatrische inrichtingen, gevangenisstraf, dwangarbeid in strafkampen, enz. En hoeveel doden zou de strijd tegen de godsdienst sinds 1917 al hebben gekost?

Waaróm toch zo'n afkeer van en haat tegen de godsdienst, en dan speciaal tegen de christelijke godsdienst? Hoe is zulk een leer, zulk een systeem toch kunnen ontstaan? Hier kan en mag gewezen worden op de weinig rooskleurige sociale toestanden in de 19e eeuw (waarin Marx leefde); hier kan en mag ook gewezen worden op de in het algemeen weinig bemoedigende houding van „de kerk" in dezen (zonder overigens voorbij te gaan aan het grote aantal uitzonderingen, met name in de kerken der Afscheiding); voorts kan gedacht worden aan het denkvermogen van die ene mens Marx als bakermat voor een stelsel, dat ruim een eeuw later zulk een reusachtige invloed in de wereld uitoefent... Laten we echter aan de diepste oorzaak niet voorbijgaan: er woedt een strijd in deze wereld, een strijd tussen de .machten van het licht en de machten van de duisternis. En al staat de eindoverwinning van het Licht der wereld vast, zij wordt voorafgegaan door een bijna-Overwinning van de machten der hel. En zijn de opkomst, de aard en de verbreiding van het marxisme niet een even machtig als onmiskenbaar wapen in de handen van satan? Heeft hij dat wapen niet in de eerste plaats gesmeed middels het brein van Karl Marx? Houdt de vorst der duisternis met dat wapen geen miljoenen mensen van de zaligheid? En hebben zijn enorme successen niet heel veel te maken met de macht der zonde, die de mens moedwillig over zich uitgeroepen heeft en die hem weerloos maakt tegen de listen en omleidingen van de mensenmoorder van den beginne?

De grondwet

„Aan de burgers van de USSR wordt gegarandeerd de vrijheid van geweten d.i. het recht om een (willekeurige) godsdienst te belijden of om dat niet te doen, alsmede (het recht) om godsdienstoefeningen te houden of atheïstische propaganda te bedrijven. Opruiïng tot vijandschap of haat op godsdienstige gronden is verboden. In de USSR is de kerk gescheiden van de staat, en de school van de kerk".

Dit 52e artikel van de grondwet van de USSR, heeft niet altijd hetzelfde geluid: in de eerste grondwet van communistisch Rusland was nog sprake van het recht om religieuze (!) en atheïstische propaganda te bedrijven. In de Stalin-grondwet (1936) werd het woordje religieus echter geschrapt en ook de nieuwste versie (1977) van de Sovjet-constitutie laat, zoals het geciteerde artikel laat zien, alleen nog maar ruimte voor atheïstische propaganda. (Concreet houdt dit onder meer in het verbod om geestelijke lectuur te verspreiden en een evangelisatieverbod).

Voorts valt op, dat artikel 52 gewetensvrijheid en geen godsdienstvrijheid aan de Sovjetburgers garandeert. Er is vrijheid om een godsdienst te belijden, d.i. om een godsdienstige overtuiging te hebben én er is vrijheid om godsdienstoefeningen te houden. Wanneer dan ook Russische kerkelijke leiders in het buitenland beweren, dat er in hun land vrijheid van godsdienst is, spreken zij alleen al op grond van dit grondwetsartikel een leugen uit. Er is hooguit sprake van de vrijheid van godsdienstoefening; hooguit, want in de (wets)praktijk blijkt dit toch al beperkte recht maar zeer ten dele op te gaan (zie verderop). Andere vormen of mogelijkheden om een godsdienstige overtuiging te praktizeren (catechisatie, werk der barmhartigheid enz.) zijn er niet bij. We wijzen er wellicht ten overvloede nog op, dat de ware gewetensvrijheid in marxistisch-leninistische zin inhoudt het vrij zijn van de religie.

De laatste zin van artikel 52 handelt over de scheiding van kerk en staat en van school en kerk. De lezer heeft misschien zijn ogen al eens uitgewreven, maar het staat er echt: „In de USSR is de kerk gescheiden van de staat..." Is dat de grondwet van een land, waarin de staat het kerkelijk leven - voorzover toegestaan - tot in de kleinste bijzonderheden regelt en beheerst? Zoals altijd hebben de Sovjet-uitleggers ook hier wel een verklaring voor. Volgens hen moet de tekst van dit artikel gezien worden tegen de achtergrond van de positie, die de Russisch-Orthodoxe Kerk vóór de revolutie heeft ingenomen. Onder de tsaren was zij eeuwenlang de staatskerk, in welke hoedanigheid zij zich verre van tolerant toonde tegenover de „sekten" (andere godsdiensti-. ge groeperingen) en grote invloed had in het maatschappelijke gebeuren. Welnu, aldus de Sovjet-lezing, van deze gewetensdwang moesten de Sovjet-burgers bevrijd wórden en dus werd de kerk gescheiden van de staat en ook van de school, die voortaan gevrijwaard moest blijven van iedere godsdienstige „indoctrinatie".

Wij laten deze Sovjet-verklaring voor wat zij is en stellen nogmaals vast, dat de kloof tussen (het constitutionele) papier en werkelijkheid buitengewoon groot is. Overigens kan men zich afvragen, waarom er in een grondwet, die doordrenkt is van het marxisme-leninisme, toch nog énige ruimte gelaten wordt voor godsdienstige aktiviteiten. Waarom is niet, zoals in Albanië (dat zich er op beroemt de enige atheïstische staat in de wereld te zijn) iedere vorm van religieus leven zondermeer verboden?

Het antwoord is, dat (ook) de Sovjet-leiders niet gespeend zijn van werkelijkheidszin en oog hebben (gehad) voor de grote invloed van met name de Rüssisch-Orthodoxe religie onder hét volk. Men beseft(e), dat het uitbannen van die invloed een zaak van lange adem zou zijn. Ideologisch wordt het dulden van de kerken geplaatst in de overgangsfase van het socialisme naar het (ware) communisme (waarnaar men nog steeds op weg is).

Anders gezegd: de bestaansmogelijkheid van de kerken in de overgangsfase doet niets af aan het uiteindelijke doel van de Sovjetmachthebbers om „de religieuze overblijfselen definitief te liquideren". Ondertussen wordt van de „nood" wel een „deugd" gemaakt en worden de erkende kerken gebruikt ten nutte van het binnen- en buitenlandse politieke beleid van hun regering. Het voert te ver daar nader op in te gaan. Ter illustratie nog één citaat, van de voorzitter van de Raad voor Godsdienstzaken in 1964: „De godsdienstige organisaties van de USSR en hun vertegenwoordigers moéten gewonnen worden: voor de strijd om de vrede, voor het ontmaskeren van de anti Sovjet-propaganda, die in het buitenland gevoerd wordt en voor het ophelderen van de Sovjet-wetgeving over de eredienst en van de situatie van de godsdienst in de USSR".

G.

W. Büdgen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen