Twee visies op kerk en gezag bij de Engelse puriteinen

Dit voorjaar vond aan de Theologische Universiteit van de Christelijke Gereformeerde Kerken te Apeldoorn de promotie plaats van drs. S. Paas op een proefschrift over een onbekend onderwerp uit de geschiedenis van de Engelse Reformatie. Als promotor trad op de kerkhistoricus prof. dr W. van 't Spijker De naam S. Paas heeft onder oudere lezers van ons blad nog wel enige bekendheid. Deze oud-beroepsofficier werkte als journalist bij het R.D. in de tijd toen deze krant nog min afmeer in een opbouwfase verkeerde. Ik herinner me althans dat zijn bijdragen mij boeiden vanwege de theologische, historische en politieke betrokkenheid. Sinds 1977 is de schrijver, die op latere leeftijd theologie ging studeren, werkzaam in het onderwijs.

Presbyterianen en Separatisten

Dr. Paas leidt ons een vrijwel onbekende wereld binnen. Engeland kende naast Conformisten, die de bisschoppelijke kerkstructuur van de Kerk van Engeland aanvaardden, ook Nonconformisten. De laatsten verzetten zich allen tegen de bestaande Anglicaanse visie en praktijk. Sommigen pleitten alleen voor een hervorming van het persoonlijke leven van de kerkleden. Anderen verzetten zich bovendien tegen de liturgische vormen en de gehele organisatiestructuur van de staatskerk. De kerk moest een zuiver bijbels karakter krijgen. Deze zogenaamde kerk-Puriteinen (pure = zuiver, rein) richtten zich dan ook actief op een verdere hervorming van kerk en kerkleer. Zij vroegen met name aandacht voor de betekenis van de plaatselijke gemeente. Het is duidelijk dat daarbij de kernvraag is hoe men in het licht van de Schrift kerk en gezag, kerkelijke structuren en ambtsdragers waardeert. Die waardering was bij de Puriteinen niet gelijk. Presbyterianen en Separatisten gingen elk hun eigen weg en stonden in de door dr. Paas beschreven periode uiterst scherp tegen over elkaar. De tegenstellingen bereikten hun hoogtepunt in de jaren 1587 tot 1593. Het proefschrift geeft een gedetailleerde beschrijving van de denkbeelden van de twee stromingen. De presbyterianen, geleid door de invloedrijke theoloog Thomas Cartwright, pleitten voor het door Calvijn en de zijnen ontwikkelde stelsel van kerkregering. Ze brachten wel een geheel eigen accent aan. Het gezag in de kerk berust bij kerkenraden, classes en synoden, maar de predikanten hebben een vetorecht! Volgens de vroege Presbyterianen berust het gezag in de kerk - onder Christus - allereerst bij de gezamenlijke dienaren van het Woord. Het ging deze Presbyterianen om de omvorming van de Anglicaanse kerk tot een Gereformeerde volkskerk onder het gezag van de predikanten. Voor de ouderlingen is er nauwelijks ruimte om te regeren en in de gemeente te dienen.

Barrowe en Greenwood

Deze gedachte was voor de Separatisten - de andere puriteinse stroming - onaanvaardbaar. Paas gaat in zijn studie met name uitvoerig in op de visie van Henry Barrowe en John Greenwood. Greenwood werd in 1587 tijdens een dienst van de Londense Separatisten gevangen genomen door een arrestatieteam van de bisschop van Londen. Barrowe werd door de kerkelijke autoriteiten gearresteerd toen hij het waagde om zijn vriend in de gevangenis op te zoeken. Beiden publiceerden vanuit hun cel een reeks van geschriften. Beiden werden in 1593 door de overheid geëxecuteerd door ophanging wegens opruiing tegen de overheid vanwege hun scherpe kritiek op de verhouding tussen kerk en staat in de eeuw van koningin Elisabeth I.

Van een volkskerk wilden Barrowe en Greenwood niets weten. De zichtbaarheid van de kerk krijgt weliswaar allereerst gestalte in de elementen van de eredienst. Maar God brengt ook de gemeenschap van Zijn uitverkorenen aan het licht. Mensen die door Woord en Geest zijn getrokken, treden toe tot een zichtbare gemeenschap der heiligen. Barrowe en Greenwood gebruiken dan ook de aanduiding 'onzichtbare kerk' niet. Mensen die Christus niet belijden, kunnen geen lid zijn van de ware kerk. Het is voor hen onaanvaardbaar, dat mensen lid van een kerk zouden kunnen zijn krachtens allerlei uiterlijke voorrechten.

Daarom sporen zij hun mede-Puriteinen hartstochtelijk aan om de in hun ogen valse Kerk van Engeland te verlaten. De kerk moet een exclusieve gemeenschap zijn van mensen, die de vruchten van het ware geloof voortbrengen. Naar hun overtuiging heeft Christus het kerkelijk gezag geschonken aan elke gelovige. Elk oppergezag van bisschoppen, synodes, classes, predikanten, plaatselijke overheden en vorsten ten aanzien van de gemeente wordt verworpen. Gezag en macht berust bij de plaatselijke gemeente als gemeenschap der gelovigen alleen. Predikanten en ouderlingen hebben slechts een uitvoerende taak.

Afbraak van het wereldbeeld van de Hervorming

In een boeiend slothoofdstuk over 'Kerk en Wereld' vergelijkt Paas de visies van Presbyterianen en Separatisten. Het wezenlijke verschil tussen de twee Puriteinse stromingen komt tot uitdrukking in het zich al of niet metterdaad afscheiden van de Kerk. Verder leggen de Presbyterianen de nadruk op de verhouding ambtkerk, terwijl de Separatisten sterker de waarde van de gemeenschap der heiligen beklemtonen. De vervlechting van kerk en staat is in hun ogen een vorm van wereldlijking, die volstrekt wordt afgewezen. Barrowe en Greenwood beklemtoonden, dat kerk en staat elk een geheel eigen godsdienstige taak hebben. Ieder heeft in directe zin een eigen terrein. Voor staatszaken is de kerk niet verantwoordelijk. Het geestelijke terrein komt alleen de kerk toe. Daardoor hebben zij naar de mening van de auteur een fiondamentele bijdrage geleverd aan de afljraak van het Constantijnse wereldbeeld tijdens de Reformatie. Het wereldbeeld van de Hervorming zou nog te zeer zijn beheerst door het ideaal van het Christelijke Gemenebest. Barrowe en Greenwood daarentegen zouden veel meer oog hebben voor het aanbreken van de nieuwe tijd, die ook het einde bracht van de vermenging van kerk en staat. Paas is van mening, dat zij - intuïtief - de doorbraak van het moderne levensbesef hebben aangevoeld. Daarom zouden zij de presbyteriaanse kerkstructuur hebben verworpen. Die behoorde tot de orde van het verleden en was ongeschikt om de kerk weer- baar te houden tegen de verzoekingen van de nieuwe tijd. De kerkvisie van de Separatisten zou een veel sterkere positie geven in een geseculariseerde samenleving. In dit verband zegt de schrijver dat de twee Separatisten beschikten "over een profetisch charisma waardoor iets van de cruciale momenten in de wereldgeschiedenis wordt doorzien" (blz. 373).

Een vraagteken

Men kan over deze waardering van de feiten met de auteur naar mijn bescheiden mening van inzicht verschillen. De gedachte aan het Christelijke Gemenebest komt immers, voor zover mij bekend, in alle belijdenisgeschriften van de Reformatie voor Is de kem van de kwestie werkelijk het verschil in wereldvoorstelling (blz. 377), waarop de Separatisten hun Schriftgebruik toepasten? Of gaat het alléén om een radicale zuivering van het oude ideaal, waarbij de terreinen van kerk en staat scherp van elkaar worden afgegrensd tegenover de overheersing van de staat bij de Conformisten en de neiging van de Presbyterianen om de politiek te beïnvloeden? De schrijver zegt immers van het denken van de Separatisten: "Kerk en Staat behoren op elkaar betrokken te zijn. Als het goed is dienen zij hetzelfde doel. Maar zij mogen eikaars gezag niet vervreemden" (blz. 371). Een neutrale overheid en een volstrekte scheiding van de invloedssferen van kerk en staat vallen geheel buiten de gezichtskring van Barrowe en Greenwood (blz. 344-346, 377). Het overheidszwaard ondersteunt ook in hun denken de ware kerk. Overheden moeten de mensen naar de kerk sturen en de ware prediking bevorderen. Met de interne gang van zaken in de kerk mogen zij echter geen enkele bemoeienis hebben. De overheid (!) moet slechts de kerk bevelen om zich te laten regeren door de instrumenten, die God daartoe in Zijn Woord heeft gesteld. Het enige element uit de gedachte van het Christelijke gemenebest dat werkelijk ontbreek in de visie van de Separatisten, als ik het goed zie, is de roeping van de kerk om de overheid aan te spreken ten einde de goede voortgang van het Evangelie te bevorderen. Ik zet dan ook een vraagteken bij de mening van de auteur dat de Separatisten intuïtief zouden uitgaan van een andere wereldvoorstelling en elke vorm van theocratie hebben afgewezen.

Het is jammer, dat de schrijver het niet tot zijn taak heeft gerekend om een grondige vergelijking te maken tussen de waardering van de verhouding kerk en staat bij Calvijn en bij de Separatisten. Hij stelt overigens terecht dat dit om een afzonderlijke studie vraagt (blz. 374). Toch had door een wat andere compositie van het geheel ruimte kunnen worden geschapen voor een globale vergelijking ten aanzien van dit essentiële punt. Nu blijft b.v. het antwoord uit op de vraag welke van de twee Puriteinse stromingen het meest in overeenstemming is met Calvijns bedoelingen (blz. 374). Dan was ook duidelijk geworden of de auteur Calvijn rekent tot de aanhangers van het Constantijnse wereldbeeld, dat vooral vergruisd is door de mokerslagen van het latere Rationalisme en de Franse Revolutie.

Calvinisme met independente en doperse trelcken

De stelling op de achterzijde van het boek, dat de Separatisten alleen de presbyteriaanse kerkstructuur verwierpen en voor het overige calvijns dachten, lijkt mij overigens moeilijk houdbaar. Juist ten aanzien van de visie op de gemeente en kerkverband bevat de visie van de Separatisten allerlei aanzetten van dopers en independent denken. Bepaalde trekken doen zelfs modem, in de zin van 'evangelisch', aan. De gedachte dat de sleutelmacht zou berusten bij alle gemeenteleden afzonderlijk en gezamenlijk is er één van (blz. 299-300). Het toekennen van bevoegdheid om te preken aan elk kerklid, dat de gave van de profetie bezit, zou ik daartoe ook willen rekenen (blz. 301-302). Daarmede is mijn lijstje met notities over doperse trekken nog niet uitgeput.

Duidelijk is verder, dat Barrowe en Greenwood staan bij de bakermat van het independentisme, dat elke binding aan een kerkverband afwijst met een beroep op de absolute zelfstandigheid van de plaatselijke gemeente. Kerkelijke vergaderingen bestaan uit gekozen ouderlingen en alle leden die aanwezig willen zijn. Er vindt slechts overleg plaats. Een afzonderlijke gemeente is niet aan het gevoerde beraad gebonden (blz. 326). Die gedachte is wel een versmalling van het calvijnse denken, maar behoeft als zodanig nog geen afbreuk te doen aan het gereformeerde karakter van deze Separatisten.

Anders is het met de visie op de gemeente als een exclusieve gemeenschap der heiligen. De Separatisten verlaten hier zonder meer het spoor van Calvijn en de latere gereformeerden. Het is tekenend dat Barrowe de leer van Calvijn over de kerk nadrukkelijk als "corrupf afwijst (blz. 276, noot 58). Het moge dan zo zijn, dat de Separatisten in theorie de mogelijkheid erkenden, dat er zich 'kaf tussen het 'koren' bevindt, in de praktijk staan zij voor een gemeente die door voortgaande zuivering uitsluitend als 'koren' wordt beschouwd. In dit licht is het heel goed te begrijpen, dat het Baptisme een aftakking is van deze vroege Separatisten. Ik zou het calvijnse karakter van de kemgedachten van Barrowe en Greenwood dan ook beslist minder positief willen waarderen dan de auteur.

Betekenis

Vanuit het verrichte onderzoek zet dr. Paas voorzichtig een vraagteken bij kerkelijke gezagsstructuren, die zich kenmerken door een mechanisch schema van hogere en lagere niveaus. Die structuur zou ook bepaald kunnen worden door de organische verhoudingen in de gemeenschap van het Lichaam van Christus (blz. 379). Toch valt het te betwijfelen of we met de visie van de Separatisten op de kerk als exclusieve gemeenschap der heiligen in de geseculariseerde samenleving van vandaag iets zouden kunnen doen om het gezag van en in de kerk te vergroten (blz. 2). Dan zou allereerst moeten worden aangetoond, dat een presbyteriale kerkstructuur, die in onze neutrale staat geheel los staat van de overheid, in het licht van de Schrift onhoudbaar is. In Engeland stond de vroege Presbyterianen een ware "dominocratie" voor ogen, die op een aantal punten geheel terecht de kritiek van de Separatisten opriep. Daarmede is nog niet het laatste woord over eUce gereformeerde kerkstructuur gesproken. Laten we vooral niet vergeten, dat iedere structuur kan ontaarden als de praktijk van de vreze Gods in het kerkelijke leven gaat ontbreken. Dan wijken liefde en ootmoed en kan recht gebruikt worden om onrecht te verbloemen. Dat kan ook het geval zijn als men alle beslissingsbevoegdheden met de Separatisten in handen legt van de gemeentevergadering als zichtbare gemeenschap der heiligen! Wel maakt deze studie duidelijk, dat we binnen een gerefor- meerde kerkstructuur voortdurend moeten beseffen, dat aandacht en waardering voor het ambt aller gelovigen van wezenlijk belang is en blijft voor een gezond kerkelijk leven.

In deze gedegen, omvangrijke studie bracht dr. Paas een volstrekt onbekend gebied van de historie van de Engelse Reformatie in kaart. Voor het eerst beschikken we over een inleiding in het denken van de Separatisten op grond van de oorspronkelijke bronnen. De schrijver deed dat op een uiterst gedocumenteerde en boeiende manier en kwam tot een zelfstandig oordeel. Een hartelijke felicitatie aan het adres van de auteur, die jaren van grote inzet bekroond zag met een promotie, is zeker op zijn plaats. Het resultaat van zijn onderzoek heeft bovendien gestalte gekregen in een studie met een heel goed leesbare stijl. Ieder gemeentelid die enige kerkhistorische belangstelling heeft en wat kennis van Engels bezit, kan dit proefschrift lezen. Zo behoort het! Kerkhis­ torisch onderzoek moet altijd ook dienstbaar zijn aan de gemeente.

Deze studie zal zijn weg wel vinden. Ons inzicht in de geschiedenis van Gods kerk op aarde wordt er door vergroot. Met name degenen die de historische achtergronden willen kennen van het kerkelijke leven in Engeland en Amerika, zullen de studie als heel verhelderend ervaren. Verschijnselen als het calvinistische baptisme - te denken valt o.m. aan de Strict and Particular Baptists - en het independentisme van de ontelbare vrije gemeenten in de Engelstalige wereld wortelen ten diepste in het in deze studie beschreven tijdvak.

Haren (Gn),

ds. M. Golverdingen.

(N.a.v. Dr. S. Paas, De Gemeenschap der Heiligen. Kerk en gezag bij Presbyteriaanse en Separatistische Engelse Puriteinen 1570-1593. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, 1996, geïllustreerd, 430 biz. ƒ62, 50)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen