Melanchthon en de belijdenisgeschriften

De in 1569 overleden Melanchthon was van grote betekenis voor de Reformatie. Deze ”kleine Griek”, zoals Luther hem noemde, formuleerde de leer van de Evangelische Kerk. Hij reisde vele malen door Duitsland om met anderen over de zuivere leer te spreken. Melanchthon bleek - helaas soms te veel - bereid tot compromissen, mits die binnen bijbelse marges bleven. Toch was zijn optreden anderzijds scherp en onbuigzaam, als hij dat nodig achtte. Bij voorbeeld in 1529 tijdens de theologische gesprekken te Marburg. Toen sprak de reformator met andere theologen (onder meer de Zwitser Ulrich Zwingli) over de betekenis van het Heilig Avondmaal en overtrof Maarten Luther in standvastigheid!

De bijbelse waarheid
Wij, die weten van het voortwentelen der eeuwen en de blijvende scheiding tussen Rome en de Reformatie, dienen te beseffen dat voor de reformatoren kerkscheuring geen uitgangspunt was. Hun opzet bleef de reformatie van een diep vervallen kerk. Rome moest ervan overtuigd worden dat de bijbelse waarheid doorslaggevend is. De reformatoren poogden tegenstanders aan hun zijde te krijgen. Gedurende enige tijd leek Melanchthon zelfs bereid om het pauselijk systeem te erkennen, mits de reformatorische genadeleer ingevoerd werd. Hij formuleerde het toen nog zo: ‘Het conflict is in feite terug te brengen tot enkele misbruiken!’ Toch zag ook hij in dat de scheidslijn dieper was! Verder is er sprake van ontwikkelingen bij de Wittenbergers. Besteedde bijvoorbeeld Luther in 1522 nog aandacht aan het Ave Maria in zijn ”Betbüchlein” (Gebedenboekje), in latere versies werd dit gemist. Met Melanchthons volledige instemming.

De Augsburgse geloofsbelijdenis
Op uitdrukkelijk bevel van keizer Karel V moesten de Wittenbergers in 1530 uiteenzetten wat hun belijden was. Zij vertrouwden de opdracht aan Philip Melanchthon toe, die dit deed in de 28 artikelen van de Augsburgse Confessie. Nadat Luther deze las, schreef hij: ‘Gisteren heb ik jouw verdediging in zijn geheel nog eens zorgvuldig doorgenomen en ben er uitermate verblijd over’. In 1566 erkende Calvijn in een brief aan de Poolse theoloog Johannes á Lasco dat de ”Augustana” niets bevat dat strijdig is met zijn opvattingen. Melanchthon poogde in Augsburg een belijdenisgeschrift te ontwerpen, waaraan geen der reformatoren aanstoot kon nemen. Anderzijds hoopte hij dat keizer Karel V inzag dat de protestanten vrome onderdanen waren, geen ketters. Melanchthon heeft een groot, en tegelijk zeer moeilijk, werk verricht!

Op 25 juni 1530 werd dit belijdenisgeschrift in Augsburg plechtig aan de keizer voorgelezen. Hem beviel het volstrekt niet, zodat enkele roomse theologen direct de opdracht ontvingen om een tegengeluid te produceren. Het antwoord van Melanchthon liet niet lang op zich wachten. Hij schreef op zijn beurt een Apologie (verdediging), wellicht zijn beste boek. Deze Apologie is geleerder, omvangrijker, duidelijker en krachtiger dan de Augsburgse Confessie. Eigenlijk bleef Philip Melanchthon zijn leven lang verbeteringen aanbrengen, zelfs onder de maaltijd of op reis. Ooit nam Luther de ganzenveer uit zijn hand en zei: ‘Beste Philip, we kunnen God niet alleen dienen door te werken, maar ook door rust te nemen’. De Augsburgse Confessie is tot op heden voor miljoenen lutheranen in tal van landen hét belijdenisgeschrift bij uitstek! In 1536 trachtte Melanchthon meningsverschillen tussen ”Wittenberg” en ”Straatsburg” (waar Bucer werkte) weg te nemen door het schrijven van de Wittenbergse Konkordie. Hij wist met de collega’s van Straatsburg overeenstemming te bereiken. Zwingli was echter niet tevreden en ook Calvijn stemde niet volledig in met de Wittenbergse Konkordie.

De avondmaalsleer
Melanchthon poogde met name eenheid te bereiken onder de protestanten over de betekenis van het Heilig Avondmaal, één van de voornaamste geschilpunten. De meningen waren zeer divers: Luther meende dat de Heere Jezus lichamelijk in (later zei hij ”bij”) brood en wijn aanwezig is: de leer van de consubstantiatie. Ulrich Zwingli wees dat af en vatte het anders op: het Heilig Avondmaal zou slechts een gedachtenismaal zijn. Martin Bucer en Johannes Calvijn verklaarden daarentegen dat de Heere niet lichamelijk, maar met Zijn Geest aanwezig is. In een latere versie van de Augsburgse Confessie (de Augustana variata uit 1540) schreef Melanchthon dat met het brood ook het lichaam van de Heere aangeboden wordt en dat Hij aanwezig is, zo niet in de elementen, dan toch in de viering zelf. Luther kon wel instemmen met deze formulering. Maar na Luthers dood verweten orthodoxe lutheranen Melanchthon hem dat hij in feite een calvinist was geworden. De bekende keurvorst Frederik III van de Palts waardeerde de Augustana variata echter evenzeer als ”zijn” Heidelbergse Catechismus. De keurvorst verzocht in 1559 Melanchthon om zijn visie over dit sacrament opnieuw uiteen te willen zetten. Die voldeed daaraan in het leerzaam geschrift, getiteld ‘Gutachten’.

Samen één?
In een roerige periode, waarin de Turken steeds verder oprukten in Oost- Europa en Rome de Reformatie bloedig trachtte uit te roeien, werden in 1537, in Melanchthons aanwezigheid, de Schmalkaldische artikelen opgesteld. Daarin beloofden de Duitse protestanten elkaar steun. Hij nam deel aan de godsdienstgesprekken te Worms (1540) en Regensburg (1541). Ook daar zocht hij vurig naar een compromis. De geschiedenis leert dat onder Heinrich Bullinger (die de gesneuvelde Zwingli opvolgde) de Zwitserse kerk zich aansloot bij de calvinisten. Tussen de lutheranen en de calvinisten bleven grote meningsverschillen bestaan.

De biecht
De lutherse traditie handhaafde de biecht. Niet als een derde sacrament, daar de Bijbel slechts grond geeft aan Doop en Avondmaal, maar wel als mogelijkheid elkaar de zonden te belijden, op grond van Jakobus 5:16. (Dat was trouwens ook de opvatting van Jodocus van Lodenstein, een onverdacht aanhanger van de Nadere Reformatie!) Melanchthon sloot zich volledig bij Luther aan. Die schreef ”De Confessione, Quomodo simpliciores de ea eruendi sint” (dat is: Over de biecht; hoe de eenvoudige mensen daarover onderwezen moeten worden). Voor Luther waren biecht en absolutie (vergeving) onmisbaar om een zondaar van de ernst van de zonde te overtuigen, maar ook te laten weten dat vergeving mogelijk blijft. Hij en Melanchthon oordeelden over de roomse biechtpraktijk dat die te oppervlakkig is.

Melanchthons invloed
Denk ondertussen niet dat Melanchthon zo’n irenisch man was, dat hij altijd maar toegaf. Tegen de visie van Agricola, die ervoor pleitte om de wet in het Oude Testament af te schaffen, daar die in Christus is vervuld, trad Melanchthon krachtig op. Hier was een compromis onmogelijk: hij wilde de eis der wet ten volle handhaven, om het contrast met het Evangelie te beklemtonen. Voor hem was het onderwijs van Maarten Luther doorslaggevend: wet en Evangelie dienen gescheiden te blijven en de zondaar wordt alleen door genade behouden. Via Melanchthons leerling Ursinus treffen wij deze visie ook in de Heidelbergse Catechismus aan. Het verschil tussen werkverbond en genadeverbond is eveneens terug te leiden tot de ‘Loci Communes’ van Melanchthon. Voor de kleine hoogleraar uit Wittenberg was geloof met name het instemmen met Gods beloften. En dat moest tegenover ieder beleden worden. Daarom schreef hij in 1551 de Saksiche geloofsbelijdenis voor het concilie van Trente. Afrondend: aan het belangrijke werk om de leer van de lutherse kerk te formuleren, heeft Philippus Melanchthon een deel van zijn leven besteed.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen