De laatste Kruisgemeente bestaat alleen nog op papier

„Dierbaar stoffelijk overschot. . ."Metdeze woorden begint het gedrukt protest dat de Gereformeerde Gemeente onder het Kruis te Enkhuizen in 1869 het licht deed zien. Aanleiding voor dit zogenaamde grafschrift, dit,,woord tegen de ontlijving der (Oud) Gereformeerde kerk neergelegd op haar graf'', was de vereniging tussen de Kruisgemeenten en de Christelijk Afgescheidene Gereformeerde Kerk in dat jaar. Enkhuizen was tegen deze vereniging en de predikant J. W. van den Broek maakte dat in krasse bewoordingen duidelijk. Volgens hem waren de belangen van de gemeenten door de vereniging roekeloos vertreden en leken de handelingen van de synode die de besluiten doorvoerde ,,meeropjezuïtenstreken dan op de eeriijke daden eener Gereformeerde Synode". Het slot was dan ook dat Enkhuizen meedeelde dat men niet tot de vereniging toetrad. Dat was zo' n 115 jaar geleden. Nu, in 1985 is er weer sprake van een,,dierbaar stoffelijk overschot". Helaas betreft dit grafschrift nu de Gereformeerde Gemeente onder het Kruis in Enkhuizen zelf, de allerlaatste kruisgemeente van Nederland. De gemeente bestaat nog wel, maar eigenlijk alleen op papier. Het kerkgebouw is met enig zoeken te vinden en het is geheel intact maar 's zondags blijven de deuren gesloten, zwijgt het orgel en de enigen die een intensief gebruik maken van het interieur zijn de houtwormen. Wat Enkhuizen in 1869 schreef aan de synode, namelijk dat het overschot tot een prooi aan het gewormte was geworden, is nu letteriijk van toepassing op de gemeente zelf. Het trieste einde van een geschiedenis waarin nu eens uit principe, dan weer uit pure reactie of op grond van menselijke overwegingen vastgehouden werd aan de standpunten van de Kruisgezinden. Net zolang totdat er tenslotte door leegloop en sterfte onder de oudere leden geen levensmogelijkheid meer voor de gemeente bleek te zijn.

1868
Het begon in Enkhuizen in 1868. In dat jaar werd de gemeente geïnstitueerd. Dertig jaar na het ontstaan van het kerkverband waarin mannen als C. van den Oever, J. Juch, D. Klinkert en anderen zo'n belangrijke rol gespeeld hebben. Als predikant werd beroepen Johan Willem van den Broek, die er tot zijn dood in 1880 zou blijven. Hij was oefenaar geweest in Rotterdam-Zuid, later predikant in Goes. In Rotterdam heeft ook hij zijn deel gehad van de moedwil waarmee de Afgescheidenen bejegend werden. Het oude liedje van stenen door de ruiten gooien tijdens de kerkdiensten als hij voorging, horen we ook hier. Maar er was nog een ander versje dat speciaal voor Van den Broek op rijm werd gezet. Het eindigt met het refrein: ,,Van den Broek, die schuine schavuit. De schelmstreken kijken zijn oogen uit". Het tekent de vijandschap die er leefde tegen de,,separatisten". In Enkhuizen hield Van den Broek zich dus afzijdig van de vereniging tot de Gereformeerde Kerk, waarbij de meeste andere Kruisgemeenten zich wel aansloten. Maar ook op een uitnodiging van de Ledeboeriaanse gemeenten ging hij niet in: hij weigerde een herbevestiging door ds. P. van Dijke.

Merkwaardig
Na zijn dood werd Abraham Obbe Schaafsma beroepen uit Zeist. Een merkwaardig man. Hij werd dominee genoemd maar het is nog steeds de vraag of hij werkelijk bevestigd was. Dat hijzelf wel bevestigd heeft staat buiten kijf. Ph. van Veen uit Lemmer werd door hem in het ambt gezet en later verzochten de Ledeboerianen hem hetzelfde te doen met David Janse. Schaafsma stemde toe en het zou aanleiding worden tot een relletje in dat kerk verband. Een van de vele waarvan Schaafsma de oorzaak was want ook in Enkhuizen liep de zaak niet op rolletjes. Het gemeenteleven stond daar tijdens zijn ambtsbediening bol van de spanningen. Maar liefst vier keer legde Schaafsma zijn ambt neer, hoewel hij door bleef preken. Huisbezoek werd verwaarioosd en ruzies waren aan de orde van de dag. Zijn vertrek naar de Dolerenden betekende een opluchting voor de gemeente. Nee, dan voldeed zijn opvolger A. Makkenze, die tot 1893 in de gemeente stond, beter. En ook Pieter van der Heijden werkte met veel vrucht in de gemeente. Deze stoere man had een apparte gave om conflicten op te lossen. Grote achting droeg hij weg, hoewel hij vooral aan het einde van zijn leven ook veel verguizing heeft ondervonden.

Kastanjes
Zoals wel meer,,vrije" predikanten experimenteerde hij met huismiddeltjes tegen de kwalen. Als middel tegen de jicht droeg hij twee kastanjes in zijn linkerbroekzak. Toen de latere dominee Van Reenen hem eens vroeg of hij een middel wist tegen de maagpijn, antwoordde Van der Heijden: ,,Niet langer God tegenstaan". Hij vertrokin 1901. Met zijn opvolger P. M. van Loon, die in 1903 kwam, was men minder gelukkig. Op hem was volgens een verslag uit 1908 dat voor de Gereformeerde Gemeenten samengesteld werd door ds. Kersten veel aan te merken geweest, ,zoo wat de Bediening des Woords betrof, als wat aangaat zijn zedelijk gedrag, waarom hij tenslotte van zijn bediening is ontzet." Dat was in 1905.

Verdeeldheid
Daarna beginnen zich tekenen van verdeeldheid te openbaren. De kerkeraad informeert naar de mogelijkheden om met de Gereformeerde Gemeenten die in 1907 ontstonden, te verenigen. Maar op een ledenvergadering blijkt de gemeente er niet voor te zijn. Deze houding van voor en tegen de Gereformeerde Gemeenten zou ook later een grote rol spelen maar kort na 1907 treedt het allemaal niet zo aan de dag. De komst van ds. G. J. Wolbers in 1909 is daar de oorzaak van. Uit zijn circa 13-jarige ambtsbediening in de gemeente blijkt, dat hij de gave bezat om de gemeente te leiden. En daar hij zelf geen voorstander van verenigen is, blijft de gemeente bij haar oude standpunt. Intussen werkte hij volgens een gemeentelid later met ,,kennelijke zegen opzijn werk". En ds. D. Driessen die enige preken van hem uitgaf, voegde eraan toe: ,,Hoe ernstig was zijn woord, hoe waarschuwend zijn vermaning om in het heden der genade de werkelijkheden van den dienst Gods te leeren kennen. Wat kon hij op aangename wijze de heilgeheimen des Heeren voorstellen en hoe teeder wist hij te spreken van de volheid en onmisbaarheid en gewilligheid des Heeren Jezus''. Vermanend was hij ook. Het lid van de gemeente herinnerde zich nog hoe vaak hij gezegd had: ,,Het Woord zal van u worde genomen, gemeente van Enkhuizen, tenzij ge vruchten voortbrengt!" Zijn het profetische woorden geweest? Altijd dringt zo' n vraag zich op temeer daar de gemeente inderdaad verlopen is. Heeft Wolbers het voorzien? Het antwoord is niet meer te geven want de man die deze woorden sprak leeft niet meer.

Twaalf tegen
Na zijn dood komen er weer stemmen op om te verenigen met de Gereformeerde Gemeenten. Men leeft wel min of meer samen met de Federatie van de Oud Gereformeerde Gemeenten maar er zijn er die een hechter kerkverband wensen. In 1927 zijn daar 17 leden voor en 28 tegen; in 1930 24 voor en 17 tegen. Als men tenslotte besluit om over te gaan, zijn er nog twaalf die zich verzetten. En dat levert moeilijkheden op want in het reglement dat men destijds aangenomen had, stond dat als er drie overbleven, de kerkelijke goederen voor hen zouden zijn. En het zijn er twaalf. Men kwam tenslotte tot een schikking maar die twaalf zetten wel de Kruisgemeente voort.

Het einde
Er komt zelfs nog een kleine opleving. Van 1937 tot 1939 dient ds. C. Kramp de gemeente maar als hij vertrokken is verioopt het langzaam maar zeker. Het laatste bestuurslid is de heer Karreman. Als hij tenslotte overlijdt, worden de diensten gestaakt. Nog een enkele maal gaat er een predikant van de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederiand voor; dan wordt het stil rond de laatste Kruisgemeente van Nederiand. Alle anderen hebben zich aangesloten bij een van de bestaande kerkverbanden of zij zijn teniet gegaan. Alleen die van Enkhuizen is er nog. Nog steeds, maar voor hoelang? ISOjaar na de Afscheiding sterft een laatste rest van de Gereformeerde kerk onder het Kruis weg; moet er helaas een punt gezet worden achter een woord - we citeren weer uit het grafschrift over,,de ontlijving" van de laatste Kruisgemeente, ,, neergelegd op haar graf'. Dierbaar stoffelijk overschot.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen