Herfst in het bos: een feest van kleur en geur

De ochtendzon komt vaag door een lichte nevel, maakt die melkwit, glinstert in ontelbare dauwdrupels die de vele spinnewebben tot ragfijne kunstwerken omtovert. Herfst. . . pas begonnen in het laatst van september, nog half vermengd met de nazomer. Toch al kil, voordat de zon opnieuw laat voelen dat afscheid nemen van de zomer langzaam gaat. Terwijl de waterlelies nog met tientallen haar witte bloemkelken hebben opengevouwen naar het koesterende zonlicht, is toch de herfst al kleuren aan het mengen in de begroeiing langs de plas. Vlammend karmijnrood, met het laatste bladgroen dooraderd, zijn de braambladeren; glanzendzwart zitten de vruchten ertussen. Trossen vlierbessen hangen zwaar omlaag aan doorbuigende stengels en de lijsterbessen zijn diep oranje. Een veld kleine lisdodden in half groen, half geel, met donkerbruin van de sierlijke sigaarvormige zaadcilinders. Een groepJapanse duizendknoop verkleurt van zachtgroen door zwavelgeel naar roestbruin. De planten bloeien nog volop met fijne witte trossen, druk bezocht door vliegen en wespen. Om de kolk staan de hoge populieren langzaam goudgeel te worden. Sfeer en stilte van de laatste septemberdagen zijn bijzonder.

Verrassend fel
Wanneer oktober aanbreekt neemt de kleurenrijkdom snel toe. De Houtkampweg op de Hoge Veluwe voert door De Bunt, een halfopen vlakte, waar een mensenleeftijd geleden verspreide boerderijtjes stonden, waaraan tot vandaag toe de verspreide grote lindebomen herinneren. Het licht van de snel dalende zon strijkt laag over het veld bochtige smele waarvan de verkleurde zaadhalmen roerioos staan. Hier en daar is een plek nog donkergroen en bruin van pitrusmetzaadproppen. |> Berken beginnen voorzichtig met wat geel en de lindebomen laten ook reeds wat geel zien. Verrassend fel oplichtend staan daartussen de groepen krentebomen, enorme struiken zijn het hier, boomgroepen eigenlijk. Het late zonlicht doet de karmozijnrode bladeren in de warmste kleuren oplichten als enorme rode ruikers, gedragen door de pastelkleur van het verdorde gras. Van de Amerikaanse eiken beginnen de eerste zich ook te tooien met rood en bruin en geel en groen; nog altijd zijn deze bomen het indrukwekkendst door hun bonte herfstkleuren. Wat later komen beuken en inlandse eiken met zachtere tinten, maar met elkaar het bos omtoverend tot een bont kleurenpalet.

Hoe en waarom?
Alle bomen; ook de groenblijvende soorten en naaldbomen, laten hun bladeren na bepaalde tijd vallen. Dennen pas na twee of drie jaar; sparren houden hun naalden zelfs wel zeven jaar of langer. In ons klimaat is het noodzakelijk dat de loofbomen hun blad laten vallen. Voor naaldbomen geldt dat niet; daarvan zijn de bladeren, want dat zijn naalden ook, zo gevormd en aangepast dat nauwelijks vochtverlies plaats vindt. Bladeren zijn als het ware de longen van de boom waardoor hij ademt en vocht afstaat door verdamping. In de zomer kan en moet dat, 's Winters is dat anders. Er is dan te weinig vocht in de bodem beschikbaar of het is, soms langdurig, bevroren, waardoor het niet door de wortels kan worden opgezogen. De bladerkroon van een flinke loofboom verdampt op een zomerdag wel300 tot 400 liter water. In de winter zou dat wel belangrijk minder zijn, maar door de onmogelijkheid vap voldoende vochtopnème door de wortels zou de boom onherroepelijk doodgaan. Dus moeten de bladeren er vóór de winter af. Dat gaat niet ,,vanzelf', er is een tijd van voorbereiding voor nodig, de herfst.

Schilderschoon
Bladeren bestaan uit cellen en in de kernen daarvan bevindt zich het bladgroen, hetchlorofyl. De groene bladkleurstof wordt eerst afgebroken, onderandere door lagere temperaturen en minder daglicht. Daardoor ontstaat de gele verkleuring. De afbraakprodukten gaan niet verloren, maar worden door de vaatbundels afgevoerd en als reservevoedsel in stam, takken en wortels opgeslagen. Dat is onmisbaar, denk maar aan de bladontplooiing in het voorjaar. Dan moet in een korte tijd een enorme hoeveelheid energie die groeiexplosie mogelijk maken. In het blad bevindt zich ook destofanthocyaan. Dat doet het celsap verkleuren tot blauw, violet of purperrood. Welke tint gaat overheersen ligt aan de soort anthocyaan en de vermenging met andere stoffen die per plant en boom verschillend kunnen zijn. De achterblijvende stoffen vormen dus samen en in combinatie met elkaar de verscheidenheid aan kleuren. Van het hoe en waarom wist Guido Gezelle negentig jaar geleden niets af. Toch beschreef hij heel mooi hoe al die kleuren uit het groene blad tevoorschijn komen: Die,,heldere vlagen licht" heeft de wetenschap herleid tot anthocyaan en chemische processen, maar wie door de herfstbossen dwaalt kan ook zonder die kennis onbevangen genieten van al dat,,schilderschoon".

Vergankelijkheid
Herfst. . . soms nog alsof de zomer treuzelt; dan weer alsof de winter vlak voor de deur staat. Altijd gepaard met de elk jaar opnieuw fascinerende kleurenpracht die bos en veld, vóór de winter aanbreekt, in een wondermooie gloed zetten. Beeld van vergankelijkheid, maar niet van sterven; het is de overgang naar de winterse rusttijd. Want het blijft niet bij verkleuring, de bladeren moeten vallen. Al maar lichter wordt het bos, wanneer ze dagenlang omlaag dwarrelen. Daarvoor is eveneens voorbereiding nodig. Wanneer het blad gaat verkleuren, vormt zich op de plaats waar het aan de tak zit een kurkachtig laagje weefsel, zacht en broos. De verbinding tussen tak en blad wordt daardoor breekbaar. Tevens worden de aan- en afvoerkanalen afgesloten en vormt het weefsel een soort bescherming voor de wond die ontstaat wanneer het blad afvalt. Er groeit tussen de kurklaag en de bladsteel nog een slijmlaag waardoor het blad nauwelijks meer houvast heeft. Wind en storm houden dan gemakkelijk opruiming en blazen het van de takken. Maar ook al blijft het windstil dan valt het blad ten slotte toch af, want de slijmlaag wordt steeds dunner, wateriger, en de verbinding almaar zwakker. Ten slotte laat het blad vanzelf los.

Geur
De chemische processen in de bladkleurstoffen, zon en warmte, nevel en vocht, aarde en lucht, werken samen en veroorzaken niet alleen de fraaie kleuren, maar ook de vaak heerlijke aromatische herfstgeuren. Ook daardoor is er in het herfstbos een aparte sfeer, anders dan in de voorafgaande zomermaanden. Het vallende blad spreekt van vergankelijkheid, stemt velen wat weemoedig, want het gaat naarde wintertijd. Het herfstbos kan ook veel vreugde geven. Guido Gezelle genoot van,,'t najaars loofgewas", dat hij duizendvoudig schoner vond dan wanneer het lente en zomer was. Hij kreeg er inspiratie door voor meerdere schone gedichten. Ook putte hij geestelijke lessen uit het vallende blad, waarvan hij zich afvroeg,, wat tijd beleeft gij, vrienden, die zo'n vreugde u geeft?" Misschien kunt u ook nog iets leren van de verkleurende oktoberbomen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen