In Egypte nog veel sporen van vroeg-christelijke kerk

Eens stond op de plaats van het huidige Cairo een omvangrijk Romeins fort met een oppervlakte van bijna dertig hectare. Dit fort, Babyion genaamd, werd letterlijk de basis van een heel christelijk stadsdeel in Caïro, nadat de Romeinen in 641 na Christus door de oprukkende moslim-Arabieren werden verslagen. De kolossale resten van fort Babyion, die nog deels zichtbaar zijn, werden door keizer Trajanus (98-117 na Christus) gebouwd. De dikke muren, met daaromheen een vier meter diepe gracht, moesten rebellie in de provincie Egypte en buitenlandse invallers uit het Oosten weerhouden. Binnen het aan de oostelijke Nijloever gelegen fort was een regiment van 5000 Romeinse soldaten gelegerd. Voor cavalerie, ziekenhuizen, munitieopslag, paarden, stallen en watertanks waren aparte delen binnensmuurs. Trajanus was niet origineel. Hij bouwde zijn vesting op de plaats van een bestaande fortificatie, ook al BabyIon geheten. Vroegere geslachten hadden de gun^ stige ligging reeds herkend. De enige route naar zuidelijk Egypte werd door dit fort beheerst.

Jozef en Maria
Volgens de traditie van de Koptische kerk hebben Jozef en Maria daar een tijd gerust alvorens naar Palestina terug te keren. Dat is eigenlijk helemaal niet onwaarschijnlijk. Al sinds de ballingschap van Juda en Benjamin (597-538 v. Chr.) hebben joden in Egypte Babyion bewoond. De huidige synagoge van Abraham ben Ezra in het gebied dat eens Egyptische Babyion was, is gebouwd op de plaats van de voormalige koptische St. Michaëlkerk, die op haar beurt weer op een zeer oude synagoge rustte. De joodse traditie wil, dat Jeremia daar al heeft gepreekt, nadat hij zich met een deel van de overgeblevenjoden naar Egypte begaf. Zou Jozef, trouw aan Gods verbond, met zijn gezin niet bij uitstek toevlucht hebben gezocht bij joodse gemeenschappen in Egypte? In Babyion was een synagoge en dus ook een badplaats om zijn godsdienstige plichten nauw te vervullen. Dat was veel beter dan te verblijven in de afgodische cultuur van Egypte. En heeft Petrus misschien hier zijn eerste brief geschreven?

Grensverlegging
De Romeinse historicus Strabo, die rond 25 voor Christus fort Babyion bezocht, geeft een nauwkeurige beschrijving. Dank zij hem weten we dat 150 gevangenen moesten zorgen dat het hooggelegen fort van (Nijl)water werd voorzien. Dat gebeurde precies zoals de arme Egyptische fellahia (boeren) nog steeds hun land bevloeien. Een ronddraaiende schroef tilt het water omhoog. Trajanus verlegde de grenzen van Babyion enigszins, zodat het wat lager lag, en de scheepjes aan de 20 meter hoge en 30 meter dikke torens konden afmeren. Onder sommige torens zijn kortgeleden ankers en andere restanten van scheepjes teruggevonden. Een vreemde gewaarwording, want de loop van de Nijl is intussen sterk veranderd. Nu ligt fort BabyIon 400 meter ten oosten van die Egyptische levensader. Toen in het jaar 641 na Christus Arabische veroveraars onder generaal Am ribn al-As Egypte aan het moslimrijk van kalief Omar wilden toevoegen, hielden de Romeins-Byzantijnse legers in fort Babyion zeven maanden stand. Toen ze ten slotte het onderspit delfden waren de koptische christenen niet echt ontevreden. De Oost-Romeinen —in feite Grieken— hadden immers te vuur en te zwaard gepoogd de theologische opvattingen van de Egyptische gelovigen in overeenstemming te brengen met de Byzantijnse I> theologie. De kopten waren -en zijn nog steedsmonofysieten, dat wil zeggen: ze geloven dat Christus slechts één natuur heeft, namelijk een goddelijke.

Bron van schoonheid
Zodra de Romeinen waren verslagen namen de rond fort Babyion wonende christenen dat bolwerk in beslag. Fort Babyion werd een nieuw, christelijk stadsdeel. De Arabische veroveraars hadden daar geen bezwaar tegen, want die sloegen hun legerkamp —al Fustaat- een paar kilometer noordelijker op. Tot nu toe staat Babyion bekend als koptisch (dus christelijk) Cairo. Van de Romeinse periode is weinig meer te zien. Het meeste ligt begraven onder het puin van de bouwvallige christelijke huisjes die daar eeuw in eeuw uit opnieuw zijn opgebouwd. De Byzantijnse Romeinen overieefden de Arabische inval niet. De kerk wel, zij het met moeite. Voor toeristen en cultuurminnaars is koptisch Caïro een bron van schoonheid, want niet minder dan zeven overoude, prachtige kerkjes sieren dit gebied. De kleine steegjes en eeuwenoude huisjes doen bovendien pittoresk en romantisch aan. Het is of de tijd hier heeft stilgestaan. De vriendelijkheid van de christenen die in dit gebied wonen is opvallend.

Opstandingsgeloof
Bovenop één van de oude torens van fort Babyion bouwden de Egyptenaren Kenisat al Muallaka, "de hangende kerk'', kort na de Arabische verovering. Een deel van die kerk rust bovendien op de Romeinse pilaren van een hal waar eens Romeinse en Egyptische goden werden vereerd. Vanaf de bouw van "de hangende kerk" in de zevende eeuw is daar onophoudelijk de koptische eredienst gevierd. Vooral in de middeleeuwen speelde dit mooie kerkje een grote rol in het leven van christelijk Egypte. Inde 11e eeuw werd de zetel van het koptisch patriarchaat, dat zegt op de apostel Markus terug te gaan, van Alexandrië naar Babyion verplaatst. In "de hangende kerk" werden concilies gehouden, priesters veroordeeld, van ketterijen verdachte bisschoppen ondervraagd en dat alles onder het voorzitterschap van de patriarch van Egypte. Midden in de kerk staat een marmeren preekstoel uit de 13e eeuw, gedragen door dertien zuilen. Een van die zuilen is zwart, de rest is wit. De gids in de kerk weet te vertellen dat de zwarte zuil op Judas Iskariot duidt, de overige op Christus met Zijn discipelen. Typerend voor het Egyptisch christendom is de nadruk op de opstanding ten jongsten dage: gelouterd door vervolgingen en haat van de kant van Byzantijnen en Arabieren hebben ze in hun symboliek aan het opstandingsgeloof veel aandacht gegeven. In de preekstoel in de hangende kerk zijn schelpen en een trap met bovenaan een kruis gegraveerd, beide naar de opstanding wijzend. Waarom de schelp? Hier blijkt Grieks-Romeinse invloed: de godin Aphrodite zou uit een schelp,,opgestaan" zijn, wat de christenen toen als bekend symbool overnamen.

Koptische kunstvormen
Opvallend in dit adembenemend mooie kerkje is de kunstige wijze waarop de houten wanden zijn ingelegd met ivoren en ebbehouten motieven. Verbazend is, dat die motieven ook weer terug te vinden zijn in de grote islamitische Hoessein-moskee in het islamitische deel van Caïro. Een voorbeeld van christelijke kunst op wat moslims zo vol trots "hun" kunstbij uitstek noemen? Hoewel geregeld -vooral in tijden van christenvervolgingen door de moslimskostbaarheden uit de kerk zijn geroofd, is "de hangende kerk" nog steeds een uitzonderlijk voorbeeld, haast een museum, van koptische kunstvormen. Arabische historici uit de middeleeuwen beschrijven hoe de kerk vol hing met parels, halfedelstenen, zijden kleding en veel kostbare gouden en zilveren gebruiksvoorwerpen als wierookvaten. Om verder verlies van kunst te voorkomen zijn veel kostbaarheden naar het koptisch museum overgebracht.

Garnizoenskerk?
Voor de kopten heeft fort Babyion uiteraard niet allereerst een kunst- en cultuurhistorische, maar een godsdienstige betekenis. Bovenal geeft het verblijf van de "heilige familie" voor hen betekenis aan dit gebied. Op de plaats waar ze geslapen zouden hebben, staat nu de kerk van Abu Serga, de heilige Sergius, vlak achter "de hangende kerk". Weliswaar dateert die kerk —evenals "de hangende kerk" alleszins een bezoek waard- uit de achtste eeuw, de oorsprong van deze christelijke bedeplaats is eeuwen ouder. Onder de grote kerk is immers een ondergrondse kapel uit de zesde eeuw, die op haar beurt weer vooraf werd gegaan door een christelijke bouwsel uit de tweede of derde eeuw. De Byzantijnse soldaten in fort Babyion hielden daar ongetwijfeld hun erediensten. Zeker na de bekering van Constantijn en de godsdienstvrijheid na het jaar 313 is het ondenkbaar dat de 5.000 soldaten geen kerk hadden. Toen men in de achtste eeuw besloot de Abu Serga te bouwen was het niveau van de grond rond de voorgaande kapel zo gestegen dat men er voor het gemak maar bovenop bouwde, in plaats van de kapel eerst af te breken. Opvallend in de Abu Serga is dat veel pilaren Corinthische kapitelen uit de derde of vierde eeuw hebben. Sommigen willen daarom de hele kerk in die periode dateren, dan zou het dus een garnizoenskerk zijn geweest. Waarschijnlijker is, dat in de achtste eeuw gebruik werd gemaakt van restanten van Byzantijnse bouwwerken binnen het fort.

Oord van rust
De kapel onder de kerk wordt door de kopten ook nu nog als zeer heilige plaats gezien: daar sliep volgens hen de Heiland als kind. Voordat de Assoeandam werd gebouwd, steeg jaariijks het Nijlwater zo hoog, dat dit ondergrondse kapelletje twee maanden onder water stond. Bijgeloof kende aan dit water, "geheiligd" door aanraking met de rustplaats van Christus, genezende werking toe! Die overstromingen van het land door het wassende Nijlwater zijn ook de reden dat men zijn kerk met alle kostbaarheden graag hooggelegen bouwde. Het koptisch museum, op een steenworp van "de hangende kerk" en "Abu Serga", ligt ook binnen de muren van het oude BabyIon. Stichter Markus Simaiki koos in 1908 bewust voor deze plaats, wegens het christelijk karakter van het gebied. Simaiki gebruikte bij de bouw hout, plafonds, marmeren pilaren, fonteinen en mozaïeken die werden gevonden in de ruïnes van oude koptische woningen. Wie dit museum binnengaat, komt in een oord van rust in een mudvolle stad. Geluiden van verkeer dringen niet door op de vredige binnenplaatsen. Prachtig zijn de oude mashrabeijas, kunstig bewerkte houten "ramen" van waarachter de vrouwen ongezien het straatgebeuren in de gaten konden houden. Het nieuwere deel van het museum, uit 1947, heeft fresco's, textiel, ikonen, hout- en metaalbewerking, glas, manuscripten en stenen beelden. Veel om te bewonderen, alles ademt rust en schoonheid. Een zesde-eeuwse preekstoel -met het schelpmotief van de opstanding der doden sprak me het meest aan. Toen vanaf die preekstoel de Evangeliën werden voorgelezen en het volk tot Christus werd geroepen, liepen onze voorouders nog achter de Germaanse afgoden aan.l< />

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen