Altijd getreiterd...

Daar komt ze! Daar komt die griet!" Giechelend en eikaar aanstotend dringt een groepje meisjes tussen anderen door naar de ingang van liet plein. Ja, daar komt ze aan, netjes met de fiets aan haar hand. Schuw kijkt het meisje om zich heen. O, 't gaat net zo als ze gevreesd heeft. Daar wordt ze omringd door duwende, stompende en scheldende klasgenoten. ,,Hé slome! Zeg eens goeiemorgen... Bah, ga weg met dat lange haar. Je hebt vlooien... Nee, luizen..." De een weet nog meer te zeggen dan de ander. Ze kwetsen het meisje, vernederen haar met hun grove woorden. De tranen springen Rieke in de ogen. Met een nijdige ruk probeert ze de fiets tussen de meisjes door te rijden naar de fietsenstalling. Maar dat komt verkeerd aan. Al joelend trekken ze de fiets uit haar handen en laten hem kletterend op de grond vallen. „Nee, niet doen! Blijf van m'n fiets af!", huilt Rieke wanhopig. Ze weet, dat niemand naar haar zal luisteren. Ze zal getreiterd worden tot de bel gaat. Dan zullen die meiden de school binnen vliegen en zij? Zij moet haar fiets nog wegzetten en zal weer veel te laat in de klas komen.

In de klas
Getreiterd tot de bel gaat? Was dat maar waar! Ook onder het oog van de leerkrachten —in het geniep— gaat het geplaag door. Als Rieke eindelijk in de klas komt, zitten de anderen al braaf op hun plaats. „Rieke, dit is nu al de zoveelste keer, dat je zo laat in de klas komt. Je moet vroeger van huis gaan!" maant de leraar haar. Er klinkt gegrinnik; zacht wordt er hier en daar wat gefluisterd en spottend kijkt de klas, hoe Rieke met hoogrode kleur naar haar plaats loopt. Het meisje wil snel gaan zitten, maar haar achterbuurvrouw is nog sneller. In een oogwenk heeft ze de stoel weggetrokken en eer Rieke het beseft, valt ze naast de stoel op de grond. Een luid gelach klinkt op. Verstoord kijkt de leraar naar het meisje. ,.Schiet op, Rieke, en doe niet zo onhandig!" ,,Slome, sukkel, domme trien...", hoort ze fluisteren. In de pauze is Rieke opnieuw het mikpunt. De meisjes staan in een groepje bij elkaar en Rieke loopt langzaam naar hen toe. Ze krijgt de kans niet om vlakbij te komen, want demonstratief draaien allen haar de rug toe. „Jij hoort er niet bij!" is de duidelijke boodschap.

Rangorde
Elke dag heeft Rieke heel wat plagerijen te verduren. Het is soms zo erg, dat ze niet naar huis durft te gaan, want ook buiten de school gaat het treiteren door. En waarom toch? Waarom is zij de "uitpik?" Waarom heeft iedereen het op haar begrepen? Rieke is de "zondebok" van de klas. Zij is het slachtoffer, hulpeloos en onschuldig, en lijdt onder het vijandige gedrag van haar klasgenoten. In bijna elke klas of groep is wel een leerling, die slachtoffer is van plagerijen, getreiter en zelfs soms van mishandelingen. Nu kennen we dat verschijnsel ook onder dieren. Er is een rangorde, waarin ieder dier zijn eigen plaats inneemt. Voorbeelden hiervan vinden we bij apen, ratten, katten en kippen. In een kippenhok zie je nogal eens een kaalgepikte kip lopen. Zij wordt door geen andere kip in de nabijheid geduld en heeft van elke andere kip alleen een pik te verwachten. Nemen we zo'n kip weg, dan is er spoedig weer een andere die gepikt wordt. Deze kip staat nu op de onderste sport van de sociale ladder. Onder mensen is het verschijnsel "zondebok" vrijwel altijd en in elke groep aanwezig. Ook vroeger waren er mensen die overal de schuld van kregen en het slachtoffer werden van wrede praktijken. We denken aan het lijden van de eerste christenen in de tijd van bij voorbeeld keizer Nero, aan heksenvervolging in de Middeleeuwen, aan het ombrengen van miljoenen Joden in de Tweede Wereldoorlog. Ook vandaag zijn er groepen mensen in de wereld, die geminacht, vals beschuldigd en vervolgd worden. We kunnen echter wel wat dichter bij huis blijven. Op school hebben we de zondebok al ontmoet, maar ook in jongens- of meisjeskampen, in clubs, in kindertehuizen, in het leger en zelfs in het gezin kunnen we zulke slachtoffers tegenkomen.

Verdriet
Het beschreven verschijnsel vroeg de aandacht van Bob van der Meer. Hij was leerkracht lichamelijke opvoeding en tijdens een les rende een leerling naar de kleedkamer. „Ik begreep niet wat er aan de hand was en liep het meisje achterna. In de kleedkamer vertelde zij dat zij door de klas gepest en geslagen werd. De andere leerlingen werden erbij gehaald en gaven dit —na lang aandringen— toe. Maar één van de opmerkingen was dat zij het aan zichzelf te wijten had: zij was een 'uitslover', want zij wilde hoge cijfers halen." Van der Meer verdiepte zich in het onderwerp en ontdekte een wereld van verdriet. Een oud-leerlinge van een middelbare school vertelde hem: „Ik had een bril met vrij dikke glazen en ik liep vaak in dezelfde kleren. Mijn moeder waste ze iedere avond en droogde ze, opdat ik ze de volgende dag weer kon dragen. Mijn leven op school was een "hel" door de vele pesterijen. Klasgenoten legden punaises op mijn stoel. Ik werd tijdens de lessen vastgeklemd tussen banken en stoelen. In mijn tas vond ik briefjes met bedreigingen. Op het schoolplein werd ik klemgereden. Aan mijn fiets vond ik vaak een ketting met een onbekend cijferslot. Een halssnoer werd tijdens een les handenarbeid met een tang doorgeknipt. Een nieuwe jas werd met een mes opengehaald. Om mijn fiets en mijn tas terug te krijgen moest ik op mijn sokken het schoolplein rondrennen en kreeg ze altijd pas terug als ik begon te huilen. Op weg naar school moest ik de jongens uit de buurt één voor één op mijn rug dragen. Ik voel nog de vernedering als ik daaraan terugdenk!"

Frustratie
Steeds weer opnieuw zag Van der Meer dat er een onschuldig, hulpeloos slachtoffer was van vijandig gedrag. En al die vijandelijkheden, gericht op dat ene meisje of die ene jongen, ontstonden als de eigenlijke bron van frustatie er niet was en niet aangevallen kon worden. Er was bij voorbeeld een strenge leraar, een laag rapportcijfer, dreigende werkloosheid, of wat dan ook. In ieder geval bleken dat onbereikbare bronnen van frustatie te zijn, waar de leerlingen hun agressie niet aan kwijt konden. Toch moest die ergens op uitgeleefd worden en wie was daar beter voor geschikt dan juist de laagste in rangorde?

Waarom juist hij?
Waarom wordt juist dit kind, deze man of vrouw de zondebok? Het zijn in ieder geval niet de agressors, die slachtoffer worden. Een agressor behoort juist bij de groep, die het meest vooraan staat, het meest gezien is en waarbij alle andere leerlingen graag geteld willen worden, leder wil een gewaardeerd en gerespecteerd groepslid zijn en daar heeft men veel voor over. Er zijn leerlingen, die de populaire klasgenoot naar de ogen kijken, lachen als hij of zij lacht, spotten als hij of zij spot, schelden als hij of zij scheldt. Het zijn de meelopers, die hun veiligheid binnen de groep niet opgeven om een zondebok te helpen. Ze vormen de middengroep, een zwijgende meerderheid, de grijze massa zonder eigen oordeel. Onderaan de groep zien we de uitvaller, de leerling die nooit op verjaardagen gevraagd wordt, de leerling die altijd alleen staat, geïsoleerd is, geen kans krijgt om zijn mening te uiten en wiens woorden trouwens altijd bespottelijk gevonden worden. Er is alle kans dat dit meisje of deze jongen de zondebok is of wordt! Het is misschien wel goed om hierbij te onthouden, dat iedereen, u en ik, wij en onze kinderen, óók zondebok kunnen worden, als wij afwijken van een door de meerderheid vastgestelde norm! Onwillekeurig komt de gedachte aan Openbaring 13 vers 17 in mij op: ,,En dat niemand mag kopen of verkopen, dan die dat merkteken heeft of de naam van het beest, of het getal zijns naams..."

Gedrag
We zouden ons de vraag kunnen stellen, of een zondebok niet zelf de agressie opwekt. Het zou dus eigen schuld zijn dat hij alleen staat en geplaagd, getreiterd en mishandeld wordt. Bob van der Meer geeft zeven typen van gedragingen van de zondebok aan. Je hebt kinderen die erg volgzaam zijn. Ze voeren de bevelen van de klasgenoten blindelings op. Niet dat ze dan gewaardeerd worden. Ze worden na het volbrengen van hun taak door de klasgenoten gehoond. Als ze weigeren te doen wat de "leider" zegt, volgt geweld. Soms vertoont de zondebok "sociaal-ineffectief" gedrag. Dat betekent dat het meisje of de jongen wel contact zoekt met haar klasgenoten, maar dat op een hinderlijke en kinderlijke manier doet. Misschien is hen thuis niet geleerd, hoe ze zich in bepaalde situaties moeten gedragen. Anderen ergeren zich aan dit gedrag en stoten hem of haar weg.

Onderworpen
Wie zich aldoor maar onderworpen gedraagt, kan zich buitenshuis niet handhaven. Het kind is niet weerbaar, zegt niets terug, doet niets terug. Vaak is deze leerling thuis eveneens de zondebok en wordt hij ook daar mishandeld. Leerlingen, die zich onderscheiden door hun "anders-zijn", vallen nogal eens buiten de groep. Ze vertonen ander gedrag, vallen op door hun ijver (uitsloverij), hebben andere kleding of haardracht, lichaamsgeur of gewoonten, spraak (dialect) of andere normen of waarden. Het kan ook voorkomen, dat een leerling zich probeert vrij te kopen door middel van snoep en cadeautjes. Het is afkoopgedrag, om toch maar in de gunst te komen van de populaire figuren. Als een leerling klikt, argeloos met leerkrachten praat over zijn klasgenoten, dan betekent dat een grote overtreding van de groepsnormen. Zo'n leerling plaatst zich buiten de groep, wordt absoluut niet vertrouwd en krijgt zijn klikken dubbel en dwars terugbetaald! Ten slotte is er dan ook nog de leerling, die er een genoegen in schijnt te hebben om het lijdend voorwerp te zijn. Op de een of andere manier trekt hij of zij graag de aandacht: aandachttrekkend gedrag.

Schuld bij het kind?
Ligt de schuld van het geplaagd worden toch bij het kind? Nee, zegt Bob van der Meer. Als je zo'n slachtoffer van klasseterreur een assertiviteitstraining geeft, een training om weerbaarder te worden, dan is dit kind wel verlost van het getreiter, maar een andere leerling zal de opengevallen plaats van zondebok weer t> innemen. Er is dus blijkbaar een neiging in een groep om frustaties op een ander af te reageren. In een groep, klas of gemeenschap zoekt ieder mens veiligheid. Hij wil erbij horen, een gerespecteerd en gewaardeerd groepslid zijn. Ook zal hij wel enige invloed uit willen oefenen op de groep. Zijn eigen mening wil hij naar voren brengen en hij hoopt dat de groep dat overneemt. De een is tevreden met een minimale invloed, een ander heeft juist behoefte aan een sterke inbreng. In een groep komt er zo een verdeling van macht tot stand. Er zijn ongeschreven regels en ieder groepslid is er op uit om zijn eigen positie te beschermen. Als een aantal mensen —jong of oud— zich zo tot groep gevormd heeft, dan gaat elk groepslid proberen persoonlijk contact te maken. Hoe ver kan men gaan? Mag die ene persoon antipathiek gevonden worden, is vriendschap met deze ander toegestaan? Ieder mens, die in een groep opgenomen wil of moet worden, ervaart min of meer deze dingen. Het zijn fundamentele behoeften: veiligheid, invloed en persoonlijk contact. En nu is het zo, dat een zondebok zich in de klas, in de groep, op het zomerkamp, in het leger of in welk verband dan ook, hoogst onveilig voelt. Hij oefent geen eigen, gewilde invloed uit en krijgt in plaats van persoonlijke contacten alleen vijandschap, getreiter, agressie te verduren.

Wat te doen?
Als we zo'n groepsproces bekijken, dan komt de gedachte misschien wel op, dat we hier te maken hebben met een soort natuurverschijnsel. Er is nu eenmaal een onderste sport op de sociale ladder. Wie zich daar bevindt, is natuurlijk niet zo best af, maar helaas zal er wel niets aan te doen zijn. Nemen we immers de ene zondebok weg, dan zal de ander toch weer die plaats innemen. ,,Och", zegt men wel, ,,doe er maar niet zo somber over. Het is zo erg niet, als je zou denken. De getreiterde klaagt er thuis telkens weer over, dat hij zo geplaagd wordt op school. Nu krijgt hij natuurlijk volop de aandacht! Elke dag vragen vader en moeder belangstellend en meelevend, wat er nu weer is gebeurd. En vallen zijn schoolprestaties eens wat lager uit dan verwacht, dan is er in ieder geval een goed excuus voor te vinden. De zondebok kan zo nu en dan op goede gronden thuisblijven en extra vertroeteld worden door z'n ouders. Nee, die positie is toch niet onaangenaam." Zo probeert men het probleem op de gemakkelijkste manier op te lossen: de geïsoleerde leerling is zelf de oorzaak van zijn behandeling en hij moet maar wat "harder" worden. Het gedrag van de agressors, de plagers, de treiteraars wordt daarmee eigenlijk vergoelijkt, toegestaan. Kan dat? Mag dat? Wie zelf ooit de plaats van "zondebok" heeft ingenomen en dus uit ervaring weet wat dat betekent, zal zo niet spreken. „Ik ben nog steeds vlug argwanend tegen mensen. Ik vertrouw ze niet...", zegt een 23-jarige man. Bij leven en welzijn wil ik in een volgend artikel hierop verder doorgaan. Ik maak daarbij gebruik van verschillende artikelen die verschenen zijn over dit onderwerp en van het boek: "De zondebok in de klas", geschreven door Bob van der Meer. Het boek werd in 1988 uitgegeven bij Berkhout Nijmegen B.V.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen