Goelag-klooster herinnert aan "ijzeren hand die tot geluk leidt..."

De tijden zijn aan het veranderen. Ook voor het toerisme in Rusland. Olga heeft al lang begrepen dat die buitenlanders ook wel eens wat anders willen dan de overbekende trekpleisters in en rond de hoofdstad. Ze willen iets zien waarvan je tot voor kort niet durfde dromen ooit heen te kunnen gaan. Met een groep van zeven nemen we de nachttrein naar Petrazawodsk, de hoofdstad van de republiek Karelië. Er zijn zo'n acht, negen steden met rond de 25.000 inwoners. Petrazawodsk heeft er 270.000. Omdat het land grenst aan Finland, is de groeiende invloed van de nabuur en voormalige "kapitahstische vijand" niet verrassend. Zoals in de pas onafhankelijk geworden Baltische staten merk je onder de mensen een noordelijk gevoel van ernst en terughoudende discipline. Voor gewelddadige opstanden zoals in de Kaukasische republieken hoeven we hier niet te vrezen.

Kolonisatie
Na aankomst in de Karelische hoofdstad neemt Olga ons mee naar het enige restaurant dat volgens haar die naam verdient. Te midden van plaatselijke "nouveau riches" genieten we van een voortreffelijke koolsoep, eieren gevuld met paddestoelen, een visgerecht en enkele salades. „De komende dagen zullen we zoiets niet te eten krijgen", waarschuwt Olga met haar hoge, scherpe stem. Daar zijn we ons zeer wel bewust van, want in Moskou is dit alles al zeldzaam. In een piepklein vliegtuigje vliegen we de volgende morgen over uitgestrekte berkebossen en moerassen naar het hoge noorden voordat de Witte Zee onder ons opdoemt. De Solowetsky-eilanden liggen slechts 150 kilometer van de Poolcirkel. Ondanks hun afgelegenheid en ondanks het bepaald onvriendelijke khmaat weerden ze al lang geleden gekoloniseerd. Twee monniken, German en Savati, stapten er als eersten aan wal. Enige jaren later volgden er meer monniken in grotere groepen.

Bloei
In 1458 bouwden ze er een houten klooster, maar dat brandde 70 jaar later tot de grond toe af. Tegen die tijd was de kolonisatie en exploitatie van de Solowetsky-eilanden al zo succesvol geworden dat men de bouw van een stenen klooster aankon. Op een fundering van enorme rotsblokken werden de hoge muren opgetrokken. De kloostergemeenschap, inmiddels gegroeid tot vijfhonderd monniken, werd door ambachtslieden en kunstenaars uit het verre Nowgorod en Moskou bijgestaan om het nieuwe Solowetskyklooster tot een uniek voorbeeld van Noord-Russische architectuur uit te bouwen. Behalve monniken vestigden zich in een dorpje bij het klooster ook handelaren, arbeiders en winkeliers. De kloostergemeenschap handelde zelf ook, voornamelijk in hout, bont, vis en zout. De naam Solowetsky is afgeleid van het woord 'zout' en 'zouthandel'. De monniken beheersten lange tijd de handel in het hoge noorden. Enkele honderden jaren kon het klooster ongestoord bloeien als een van de grootste geestelijke centra van de Russisch-Orthodoxe kerk. Totdat de donkerste schaduwen van het Russische communisme de ei- > landen veranderden in de 'hel' van de Goelag.

Rust
Als je hoog vanuit de lucht neerkijkt op het enorme kloostercomplex met talrijke ui-vormige koepels temidden van lange vestingmuren, lijkt het niet meer dan een vage, grijze herinnering aan sinds lang verlaten religieuze weelde. Ons vliegtuigje hupt nog wat na bij de landing op de landingsbaan van metalen roosters. Die is nog aangelegd door Amerikaans geallieerden tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog. In een oude roestige bus ratelen we naar een klein privéhotelletje over een ruwe modderige zandweg. „Aangelegd in de 16e eeuw, maar sindsdien niet meer gerepareerd", vertelt Sergej (31) spottend. Onze gids kwam in 1981 naar de Solowetsky-eilanden en wil er niet meer weg. „Vanwege de natuur, vanwege de rust." Dit in tegenstelhng tot de meesten van de 1300 dorpelingen, die hier contractueel voor twee jaar blijven, maar dan weer graag terugkeren naar de meer beschaafde wereld op het Russische continent. Volgens Sergej is het klimaat niet zo streng als je zou verwachten. Dat komt door de omringende Witte Zee. De gemiddelde temperatuur in februari is -12 graden Celsius. „In de winter is de communicatie wel een probleem. Dan komt hier alleen maar twee keer per dag een vhegtuigje uit Archangelsk, op het continent, voor de bevoorrading."

Burcht
Meer dan een paar straten met kleurloze houten huizen omvat het dorpje niet. Enkele winkels en een postkantoor. Jeeps en motoren met zijspan lijken het meest gangbare vervoermiddel. De nederzetting geeft een treurige aanblik tegen de imposante achtergrond van de hoge wachttorens en kerkkoepels van het klooster. De grootschalige kolonisatieinspanningen van de monniken zijn min of meer nog intact. Zoals de dam, die ze aanlegden tussen het hoofdeiland en een nabij gelegen kleiner eiland, en het Heilige Meer dat ze uitgroeven, en het droogdok voor de reparatie van hun schepen. Ook bouwde men een kerk op het hoogste punt van het eiland, 71 meter boven zeeniveau. De kerktoren diende tegelijk als vuurtoren, waarvan het waarschuwingslicht op vijftig kilometer afstand waarneembaar was. De monniken legden ook -vier eeuwen geleden- een uniek systeem van kanalen aan. Het verbindt 79 meren, vooral op het noordelijk deel van het eiland. Het diende niet alleen voor de watervoorziening, maar ook voor het vervoer van stenen, hout en hooi naar het centraal gelegen klooster.

Botanische tuin
In kleine bootjes roeien we door enkele van deze kanalen. Ze zijn twee tot drie meter breed en allemaal in perfecte staat. Onze stijve kantoorspieren protesteren in het begin even, maar later glijden we over het water en genieten met stil ontzag van de onverstoorde wilde bossen en meren. We laten de roeiboten bij een oever achter en maken een korte wandeltocht. We lopen als een rij eenden achter elkaar, over een pad van planken door een moerassig gebied naar de oude botanische tuin van het klooster. Die wordt nog altijd onderhouden, maar nu door burgerhanden. Hier, vlak onder de Poolcirkel, zien we ceders groeien, en appel- en kersenbomen. Sergej wijst op enkele theestruiken. „Geschonken aan het eind van de vorige eeuw door de Dalai Lama van Tibet." We klimmen naar de kerk op de top en krijgen een majestueus uitzicht over het eiland.

Goelag
Met de Russische Revolutie nemen de bolsjewieken de macht over Rusland over. Ook over de Solowetsky-eilanden. De monnikengemeenschap belandt in de gevangenis en alle kerkschatten worden weggehaald. In 1923 wordt op Solowetsky het eerste Sowjetstrafkamp ingericht. Idealisten van het eerste uur zijn Lenin inmiddels tot last geworden en verdwijnen in dit "kamp voor speciale doeleinden", zoals het officieel genoemd wordt. Ook anarchisten, mensjewieken, aristocraten, intellectuelen, priesters en andere tegenstanders van het Sowjetregime worden met duizenden hiernaartoe verbannen. De meesten bezwijken aan martelingen, de keiharde leefomstandigheden, het tekort aan voedsel en medische voorzieningen. Als na enige tijd gruwelijke berichten over de Goelag in het Westen doordringen, laat Lenins opvolger Stahn de internationaal bekende schrijver Gorki naar de eilanden gaan om er een -natuurlijk positievereportage over te maken. Sergej vertelt: „Vlak voordat hij zou arriveren bracht men enkele honderden gevangenen onder in deze kerk. Ze kregen extra te eten, en zelfs kranten te lezen. Toen Gorki dit te zien kreeg was hij eerst onder de indruk, maar toen merkte hij dat de gevangen hun kranten bij het 'lezen' onderste boven hielden. Toen begreep hij dat alles voor zijn bezoek opgezet was door de kampleiding. Maar Gorki kon natuurlijk ook niets aan de situatie veranderen. Na zijn vertrek werden alle gevangenen die in de kerk zaten geëxecuteerd."

Tralie-grill
Met Sergej dalen we een houten trap af, enkele honderden treden steil naar beneden. „Ter dood veroordeelde gevangenen werden vastgebonden aan een boomstam en naar beneden gegooid. Geen veroordeelde heeft het ooit overleefd." Zes jaar geleden werd in de buurt een enorm massagraf ontdekt. Het afschuwelijke verleden van het strafkamp wordt nu jaarlijks herdacht bij een groot houten kruis dat aan de voet van de "Trap des Doods" is opgericht. Olga heeft een picknick voor ons gearrangeerd bij een meertje in de buurt. Verkleumd warmen we ons aan een kampvuur, doen ons te goed aan een stevige soep en proberen de kille goelag-verhalen een beetje van ons af te zetten. Op verroest traliewerk van gevangenis-barakken wordt vers gevangen vis voor ons gegrilld. De bus brengt ons terug naar het dorp. Sergej leidt ons rond in het enorme kloostercomplex. Er wordt weliswaar gerestaureerd, op kosten van de regering, maar als dat op dezelfde bescheiden schaal wordt voortgezet, zal voltooiing nog wel tientallen jaren duren. Er wonen inmiddels weer acht monniken en ook enkele nonnen in het klooster Later zal het klooster ook worden teruggegeven aan de Russisch-Orthodoxe kerk, op voorwaarde dat het voor toerisme geopend blijft.

IJzeren geluk...
Er is ook een klein museum ingericht, gewijd aan het Goelag-verleden van het klooster Foto's van het kampleven en het door Lenin ondertekende besluit om het kamp in te richten, zijn er te zien. „Met ijzeren hand leiden we het volk naar het geluk", luidt het grimmige kampmotto. Kort voor de winteroorlog '3940 met Finland -de toenmalige grens ligt op slechts zeventig kilometer afstand- geeft Stalin bevel alle gezonde gevangenen over te brengen naar andere kampen, ver weg in Siberië. De overigen, enige honderden verzwakte en zieke gevangenen, worden verdronken in de moerassen. Het eiland wordt nu domicilie van de Zeevaartschool. Ook dit is inmiddels weer gesloten. Pas geleden werden alle militaire restricties opgeheven en er mogen nu ook buitenlanders komen. Graag zelfs, want sinds het ineenstorten van de economie is ook het gesubsidieerde staatstoerisme voor fabriekswerkers bijna tot het nulpunt gedaald. Er is geen geld meer voor En de meeste mensen hebben ook wel wat anders aan hun hoofd dan vakantie.

Heel bijzonder
En de buitenlanders? De hotel houder bouwt een sauna voor hen in afwachting van hun komst. Hij gebruikte er oude barak-balken voor. Enkelen zijn nog beplakt met oude oorlogskranten, die de glorie van Stalins heldendaden bezingen. Het valt te betwijfelen of Solowetsky veel buitenlanders zal trekken. Behalve een naargeestige sfeer en een ruige wilde natuur biedt het eiland alleen een bezoek aan het klooster en misschien nog even een wandeling naar een mysterieus labyrint op het strand, dat mogelijk uit het Stenen Tijdperk dateert. De accommodatie is, zacht uitgedrukt, primitief Toeristen die niet aan Russische omstandigheden gewend zijn, zal het beslist zwaar vallen. Koud stromend water is er nog wel, maar geen douches. Vandaar de sauna dus. Bijna al het voedsel moet worden overgevlogen van het Russische continent. Dus goedkoop is het "uitstapje" zeker ook niet. Maar Olga had wel gelijk. Bijzonder is het. Heel bijzonder.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen