De renaissance van het harmonium

Het vraagt enige speurzin om de werkplaats van Neêrlands enige beedigde harmoniumtaxateur te vinden. Al jaren werkt hij vanuit een simpele schuur op een industrieterreintje aan de rand van Oostzaan, een wonderlijke mengelmoes van groen geschilderde loodsen, omgeven door dras polderland. Louis Huivenaar voelt er zich prima thuis. Door de aderen van oma van vaders kant stroomde reizigersbloed. Dat kruipt ook bij hem waar het niet gaan kan. Hoewel hij formeel te boek staat als burger, voelt hij zich woonwagenbewoner. En dat mag geweten worden. Voor in de bestelbus liggen pamfletten van de wereldwijde zigeunerzending. In de werkplaats hangen ze op, naast een affiche van de Harmonium Vereniging Nederland, het bijbelwoord "Alle dingen zijn mogelijk dengene die gelooft" en een foto van het kolossale huiskamerorgel van de gereformeerdebondsdominee A.J. Schalkoort. Een kruising tussen een pijporgel en een harmonium, gebouwd door Huivenaar, de vaste pianist van de woonwagenkerk in Amsterdam.

Ventielen
De Amsterdammer begroet ons met een onnavolgbaar geslinger van de armen. De afspraak is hem totaal door het hoofd geschoten, maar dat is geen probleem. „Kom binnen, kom binnen, dan maken we snel koffie." Zetels ontbreken. Ook dat is geen probleem. Op de werktafel is nog wat ruimte, naast een hoop kromgetrokken houten ventielen die gevlakt moeten worden. In een hoek van de schuur verricht de harmoniumrestaurateur z'n administratie. Het zelfgemaakte bureau is bedekt met notities, de wand bekleed met bekrabbelde geeltjes. Namen van klanten, zoekopdrachten, afleverdata, telefoonnummers... Zelfs een kniesoor begrijpt dat hier weleens een afspraak zoek kan raken. Huivenaar heeft tenslotte meer aan zijn hoofd. De harmoniums die hij moet restaureren, staan gestapeld gereed. Het werk blijft maar binnenstromen. De openliggende agenda vermeldt dat hij gisteren een Dinkel naar Beekbergen heeft gebracht en een Debain naar Zutphen. Op de terugweg is in IJsselstein een te restaureren exemplaar ingeladen.

Muizen
De windbuks naast het bureau is niet bestemd voor lastige klanten, stelt de alternatieve ondernemer gerust. „Die heb ik voor de muizen. Als ik achter m'n bureau zit, zie ik ze precies naar de koelkast scharrelen. Ik heb er al heel wat naar de eeuwige jachtvelden geschoten. Muizen kun je hier niet hebben, met al dat hout." Tussendoor restaureert hij oude boeken en maakt antieke sloten na. Het docentschap grafische technieken heeft hij vorig jaar maar stopgezet. Ook met de bouw van pijporgels is hij gestopt. „Van die lui lopen er een paar honderd in Nederland. Op harmoniumgebied een paar in Europa. Dat is veel leuker." Met z'n groene busje haalt hij de instrumenten in het hele land op. Enkel- en dubbelklaviers, met en zonder pedaal, met en zonder motor, met en zonder worm en mot in hout en vilt. In Oostzaan ondergaan ze stuk voor stuk een metamorfose.

Vereniging
Het zag er niet naar uit dat het door Fran^ois Alexandre Debain vervaardigde toetsinstrument met z'n doorslaande tongen een tweede jeugd zou meemaken. Het harmonium, dat vanaf 1842 de wereld veroverde, ging na de Tweede Wereldoorlog even massaal de brandstapel op. In de gereformeerde gezindte hield de 'psalmpomp' nog het langst stand, maar ook daar werd hij uiteindelijk verdrongen door het elektronisch alternatief Om een definitieve teloorgang te voorkomen, werd in 1990 de Harmonium Vereniging Nederland opgericht. Een van de initiatiefnemers was Huivenaar. Inmiddels is het clubje enthousiastelingen aangezwollen tot een fors gezelschap. Niet alleen vanuit een hang naar antiek, romantiek en curiosa. Het harmonium is herontdekt. Het beste bewijs dat Huivenaar kan tonen, is een stapel cd's vol harmoniummuziek. „Moet je deze eens horen, van Dick Sanderman. Die kan er ook wat van zeg. Herman van Vliet is helemaal idolaat van het harmonium geworden. Die heeft er nu ook zelf een staan. Heb ik geleverd. Binnenkort maakt hij daarmee een cd-opname met stukken van Widor." De renaissance van het harmonium is doorgedrongen tot in Azië. Zo krijgt Huivenaar opmerkelijk veel aanvragen uit Japan. Vaak voor onderdelen. „Ik verdrink in dat spul. Al jaren sloop ik oude harmoniums. Origineel hout, tongen, registerknoppen, registerplaatjes, alles heb ik hier liggen. Alleen in die plaatjes is al ik weet niet hoeveel variatie. Je hebt ze van email, van porselein, glas, papier, ivoor, been, celluloid... En elke bouwer had weer z'n eigen afmetingen. Dozen vol heb ik van dat spul. En nog te weinig. Nóg te weinig." Wat hij niet heeft, fabriceert de Amsterdammer zelf „Pas stuurde een klant in Japan twee monstertjes uit een Mason & Hamlinmechaniek. 'Meneer Huivenaar, wilt u die asjeblieft voor me namaken.' Let wel, 122 stuks! In verschillende maten en voeringen. Prijsje over de fax gedaan, direct een fax terug. Akkoord, meteen maken!' Ik had zo het dubbele kunnen vragen. Alles wordt geaccepteerd. Er zijn daar bijna geen restaurateurs."

Harmonicorde
Wie meent te weten wat een harmonium is, komt in Oostzaan al snel tot andere gedachten. Het instrument blijkt in legio typen en vormen geleverd te zijn. Op een houten pallet midden in de loods staat een Frans drukwindharmonium uit 1862, vervaardigd door Alexandre Père et fils, verpakt in een vierkante kast. „Seraphim-model", zegt Huivenaar. Nog excentrieker is het kofferharmonium, een kruising tussen een harmonium en een accordeon. „Die worden nog gloednieuw gemaakt, in India, maar hier is er totaal geen handel in. Terwijl hij echt niet gek klinkt." Ten bewijze speelt de eigenaar een gedragen melodie, om vervolgens een staaltje Indiase toonkunst weg te geven. En dan is er de harmonicorde, een Debain met pianosnaar. De Mason & Hamlin die op stapel staat, voldoet meer aan het vertrouwde beeld. Trappend als een Tour-de Francewielrenner die de berg op moet, ontlokt de harmoniumrestaurateur een bescheiden, wat bibberend geluid aan "de RoUs Royce uit Amerika". „Dit lijkt toch nergens op", klaagt hij verdrietig. „De ziel van het instrument is stuk. Als hij klaar is, moet je nog eens komen. Ik heb er pas een teruggebracht bij een klant in Beekbergen. Die vrouw keek of ze water zag branden, toen ik een demonstratie gaf 'Hoe is het mogelijk meneer, we moesten ons altijd lens trappen.' Ja, dat weet ik. Zo krijg je ze steevast aangeleverd." De temperatuur in de loods is tijdens het spelen dramatisch opgelopen. De gedachte dat de

Mason & Hamlin daarvoor verantwoordelijk is, blijkt onjuist. De kachel voor in de schuur is op hol geslagen. ,,Sorry jongens'', excuseert onze gastheer zich, dat veertje is een beetje lam en dan gaat dat knoppie steeds verder. Begint-ie z'n eigen temperatuur te zoeken.''
Het liefst krijgt de harmoniumkenner instrumenten die nog niet in handen van orgelbouwers zijn gevallen. Zijn die aan het restaureren geslagen, dan is de schade doorgaans niet te overzien. „Een harmonium is niet te vergelijken met een pijporgel. Het mechaniek is totaal anders." Aan het dominante tweeklaviers met inschuifbaar pedaal moet hij over drie weken beginnen. „Dat is iets aparts. Een echt, naar wens gebouwd, N.A. van Dam-harmonium. Nog zijdelingse familie van die andere Van Dam. Van dit type harmonium staan er in Nederland hoogstens zes of zeven. Deze was van meneer Van Rees, orgelleraar uit de Zaanstreek. Die wou er niet veel voor hebben, als-ie maar bij een echte liefhebber terechtkwam. Die vond ik. De man was meteen verliefd en kreeg 'm voor een zeer schappelijk prijsje. Maar nou komt de restauratie. Toen stond-ie effe te kijken. Dit gaat achttien en een half duizend gulden kosten."

Rijpe appel
De instrumenten die Huivenaar onder handen neemt, gaan volledig uit elkaar. Kastwerk, speelmechaniek en balgensysteem worden tot op het bot ontleed. Alles wat niet meer deugt, wordt vervangen of vernieuwd: polsters, dammen, grondplaat, klankbodem, tongen, balgen, registerplanken, schalbekers... „De tongen kan ik allemaal namaken. Daar heb ik een freesmachine voor. Maar eerst kijk ik in de voorraad. Soms hoefje een bestaande tong maar iets aan te passen. Hier heb je er een. Dat metalen plaatje gaat trillen op het moment dat lucht wordt weggeperst of aangezogen. Hoe groter de tong, hoe lager de toon en omgekeerd." De vinding stemt de Amsterdammer nog altijd lyrisch. „Het unieke is dat verschil in winddruk geen verschil in toonhoogte geeft. Daardoor kun je een toon van hard naar zacht laten lopen en omgekeerd. Dat geeft enorme expressiemogelijkheden. Daar zaten ze in de romantiek om te springen. Het harmonium viel als een rijpe appel in de tijdgeest. Frankrijk is de drukwindkant opgegaan, Amerika de zuigwindkant. Het drukwindharmonium is echt een saloninstrument. Het zuigwind- past meer bij de sfeer van het Wilde Westen. Ken je de Estey organmarch? Tjantatan tarriean tatan...
Beetje fanfare-achtig."

Psalmpomp
In Nederland werd het harmonium de mascotte van het gereformeerde huisgezin. Begrijpelijk, vindt Huivenaar. „Je kunt er geweldig bij zingen. Een harmonium mengt met de menselijke stem. Een elektronicum mengt niet. Toch is men op een gegeven moment massaal voor elektronisch gaan kiezen. Over het harmonium werd alleen nog denigrerend gesproken. Psalmpomp, bastaardinstrument, hijgbak, cirkelzaag des geloofs. Werkelijk, heb ik zelf iemand horen zeggen. Cirkelzaag des geloofs..." Telefoongerinkel onderbreekt het bevlogen relaas van de restaurateur. Een klant die interesse heeft voor de Mason & Hamlin. „Hoe of dat-ie klinkt?" herhaalt Huivenaar. „Goed. Er moet alleen nog een hoop aan gebeuren. Moet ik 'm effe laten horen? Prima." Nadat hij de hoorn rechtstandig op het bureaublad heeft geplaatst, klimt de Amsterdammer achter het klavier. „Oké Pieter", brult hij richting het toestel, „daar komt-ie. Eerst de 8-voet... Nou de andere 8-voet... De 2-voet kun je niet horen, dus nu komt de 4-voet... 16-voet in de discant... Nou doe ik effe het volle werrek... subbas erbij... ."

Barrel
De ambachtsman schat dat er in Nederland nog zo'n honderdduizend harmoniums staan. Wat dat betreft zit er ook zakelijk muziek in de herontdekking van het instrument. Op z'n best kan hij er twintig per jaar restaureren. De belangstelling daarvoor neemt nog steeds toe. Bij een zeer breed publiek.

„Ik krijg hier Jan met de pet, begaafde musici, en alles wat ertussen zit. Liefhebbers, gewone doorsnee mensen, orkesten, musea, kerken, allemaal lieden die hun harmonium gewoon weer in orde willen hebben. Waarbij mij al vaak is opgevallen, dat Jan met de pet minder moeite heeft om een hoog bedrag te betalen dan de begaafde musicus. Ik kom bij een man in Rotterdam die me had opgebeld voor het harmonium dat-ie van z'n opa had gekregen. Ik zeg: 'Wat een barrel he. Hooguit 25 gulden waard.' 'Weet ik meneer', zegt-ie, 'maar hij heeft voor mij een grote emotionele waarde.' Ik heb op zijn verzoek een begroting ingediend: 6750 gulden. Een week later had ik de opdracht."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen