Van dienstbetoon tot commercieel product

„Zal er nog plaats zijn voor naastenliefde en christelijke zorg? Of zullen ook die via contracten en polissen gaan lopen? Met die prangende vraag in het voorwoord van zijn boek De kerk gepasseerd vat dr. C.P. Polderman zijn bange vrees samen. Eerst gaf de kerk de zorg voor de armen over aan de staat. Nu draagt de staat de verantwoordelijkheid over aan de individuele burger, die zelf maatregelen dient te treffen via particuliere verzekeringsconcerns. Die niet gedreven worden door christelijke naastenliefde, evenmin door verantwoordelijkheidsbesef, maar door het streven zwarte cijfers neer te zetten.
Voor Polderman, docent marketing aan de Hogeschool Zeeland en statenlid voor de SGP in deze provincie, is de ontwikkeling onlosmakelijk verbonden met de secularisatie in de samenleving en een loslaten van het gezag van de Bijbel. Was armoede in de 19e eeuw nog een ethisch probleem, voortvloeiend uit de zondeval, waarbij de kerk geroepen was tot dienstbetoon, in de 20e eeuw ging men armoede als een economisch probleem zien, dat door de overheid kan worden opgelost.
Gedocumenteerd tekent de Middelburgse docent de overgang van kerkelijke armenzorg naar een tussenvorm van diaconale hulp en aanvullende ondersteuning vanuit de overheid naar een staatsstelsel van sociale zekerheid waarbij de kerk heeft afgedaan.

Buitenspel
Hoewel hij de secularisatie de belangrijkste motor achter dit proces noemt, is de reformatorische marketingdeskundige niet blind voor bijkomende factoren, zoals de sociale misère die twee wereldoorlogen en de crisis in de jaren dertig veroorzaakten. Kerkelijke en charitatieve hulpinstellingen waren niet in staat de benodigde bedragen op te brengen. Ook de eigen achterban, waar het geld vandaan moest komen, zuchtte onder de economische malaise. Daartegenover kon de overheid door middel van belastingheffing inkomsten en uitgaven op elkaar afstemmen. En professionele ambtenaren inzetten.
Na de Tweede Wereldoorlog begon de opbouw van een verzorgingsstaat, met een uitgebreid vangnet van sociale voorzieningen, gefinancierd uit sociale premies en belastingopbrengsten. Liefdadigheid kreeg een negatieve klank. Die term was verbonden met gunst, volgzaamheid en dankbaarheid. Daarvoor in de plaats kwamen verzekerd zijn, premieafdrachten en rechten.
Diaconaat en charitas kwamen buitenspel te staan, constateert Polderman in De kerk gepasseerd. Wat niet betekent dat ze geheel buiten beeld raakten. Een deel van de zorg wordt verleend door identiteitsgebonden instellingen. Maar die hebben zich daarbij te houden aan de door de overheid gestelde kaders.

Rentmeester
De Middelburgse publicist erkent dat de diaconale zorg in het verleden meer dan eens tekortschoot. „De kerk moest vaak bedelen om geld, omdat de leden van mening waren dat eerst het beschikbare kapitaal maar eens moest worden aangewend. Een bijkomend argument om de portemonnee gesloten te houden, was het feit dat ze al belasting betaalden. Waarom dubbelop? Ik kan me daar wel wat bij voorstellen, zeker in een tijd van economische slapte, maar je kunt die houding niet goedpraten. Van een christen mag je verwachten dat hij als rentmeester leeft en oog heeft voor de naaste.

Is het realistisch om te veronderstellen dat de kerk alle sociale zorgen en noden in de samenleving kan lenigen?
„Dat zeg ik niet, zeker niet nu de kerken onbetekenend zijn geworden. Wel denk ik dat de kerk veel meer had kunnen betekenen, wanneer de leden hun plicht hadden verstaan. Veel christenen zijn bezit als iets van henzelf gaan beschouwen. Die materiële benadering hebben ze van de wereld overgenomen.

U plaatst kerk en staat tegenover elkaar. Heeft ook de overheid niet de bijbelse plicht een schild der zwakken te zijn?
„Dat de overheid een zorgtaak heeft, is duidelijk. Maar zodra ze die volledig naar zich toe gaat trekken, word ik argwanend. Dat is wat we in Nederland hebben gezien. Mensen als Thorbecke werden niet gedreven door het bijbelse besef dat ook de overheid barmhartigheid dient te bewijzen. Ze wilden de sociale zorg uit ideologische overwegingen bij de staat onderbrengen, om zo de invloed van de kerk te verzwakken. In de praktijk bleek dat inderdaad het geval te zijn. Van een ethische benadering, waarbij armoede wordt gezien als een gevolg van de zonde, een kastijding van God, een beproeving, moesten deze mannen niets hebben. Ze definieerden het armoedeprobleem puur economisch.

Geweldige les
Welke consequenties verbindt u aan de ethische visie op armoede?
„Niet dat we met de armen over elkaar kunnen blijven zitten als iemand in financiële zorgen zit. Wel dat we beseffen dat er meer is dan geld. Ik heb die overtuiging heel duidelijk gezien bij een vluchteling uit Soedan, een jongen uit een welgesteld gezin, die verschrikkelijk veel heeft meegemaakt en soms erg down was. Dan zei hij tegen me: Dit is een beproeving van mijn geloof.
Als ons materiële zaken worden ontnomen, zitten we erover in hoe we die zo snel mogelijk weer terug kunnen krijgen. Voor hem was de grote vraag wat God met dit alles bedoelde. Als we met elkaar zongen: Abba Father, let me be, yours and yours alone, begonnen zijn ogen te stralen. Dat was zijn enige troost. Over zijn verloren bezittingen hoorde je hem nooit. Dat vond ik een geweldige les.
Bijbels gezien zou je deze houding van elke christen mogen verwachten. Dat blijkt echter niet het geval te zijn, omdat de kerkleden de economische visie op armoede hebben overgenomen. Dat maakt ze zo veeleisend wanneer ze in financiële moeilijkheden geraken.

Product
In de jaren tachtig van de 20e eeuw werd duidelijk dat de verzorgingsstaat niet in stand was te houden. Lubbers introduceerde het no-nonsensebeleid, dat tot een ingrijpende herziening van het sociale stelsel leidde. De overheid wil op het terrein van de sociale zorg weer aanvullend bezig te zijn. De eerste verantwoordelijkheid is nu bij verzekeraars gelegd. Die sluiten voor hun klanten contracten af met zorgaanbieders. Elke burger kan op deze wijze zijn eigen sociale zekerheid regelen, op basis van persoonlijke afwegingen.
De revolutionaire omslag komt ook in het veranderde jargon naar voren. De hulpbehoevende heet nu cliënt. De verschillende vormen van zorg worden aangeboden als product, voorzien van een prijskaartje. Zoals de slager winst wil maken op worst, zo wil de zorgverzekeraar rendement zien op zorg. „Vadertje Staat leek in zoverre op de kerk, dat van baatzuchtigheid geen sprake was, stelt Polderman vast. „In de zorg voor de zwakke wilde de overheid quitte draaien. Dat ligt bij verzekeringsconcerns anders. Die hebben een uitdrukkelijk eigenbelang.
Opmerkelijk is dat de verzorgingsstaat werd opgebouwd onder regeringen met een confessionele kleur en in rap tempo is afgebouwd onder paarse kabinetten. De auteur van De kerk gepasseerd verklaart deze paradox uit politiek pragmatisme.
„Het valt niet te ontkennen dat Drees op het terrein van de sociale zorg goede dingen heeft bereikt. De populariteit die hij daarmee verwierf, was voor de confessionele partijen reden om hun oorspronkelijke standpunt aan te passen. Zelfs de SGP is daarin meegegaan. De afbouw van de verzorgingsstaat onder paars is veroorzaakt door de economische realiteit. Het stelsel van sociale voorzieningen werd onbetaalbaar, dan zul je wat moeten.

Veelzeggend
Polderman wil vasthouden aan het oorspronkelijke standpunt van de christelijke partijen, dat bij het lenigen van financiële en sociale zorgen eerst de naaste familie een taak heeft, vervolgens de kerkelijke gemeenschap, ten slotte de overheid. „Het probleem is dat het besef van verantwoordelijkheid bij de binnenste kringen, familie en kerk, kapot is gemaakt. Ieder leeft voor zich en als je problemen hebt, moet je naar een zorgloket. Dat denken heeft ook de gereformeerde gezindte geïnfecteerd.
De slotconclusie van De kerk gepasseerd laat aan duidelijkheid niet te wensen over. „Alles overziende zal het voor een christen duidelijk zijn dat sociale zorg los van naastenliefde gedoemd is te mislukken. Vanuit christelijk oogpunt bezien hebben verzekeringsregelingen niets met sociale zorg te maken. Het zijn kille commerciële regelingen die een materialistische leefwijze ondersteunen en het hart leeg laten.
„De Heere Jezus leert ons waar het in dit leven om gaat, licht de auteur toe. „God liefhebben boven alles en de naaste als onszelf. Ik vind het bijzonder zorgwekkend dat dat nauwelijks meer leeft. Heel vaak krijg ik te horen: Je wilt toch zeker niet terug naar ondersteuning door de diaconie? Die reactie vind ik veelzeggend.
We hebben ons volledig laten meevoeren door het economisch denken. Ik heb lesgegeven aan een reformatorische school. Voor de beroepenvoorlichting werden steevast accountants, juristen en politiefunctionarissen uitgenodigd. Ik vroeg eens: Waar zijn de predikanten? Ze keken me aan met ogen als schotels. Terwijl we toch met elkaar beweren dat godsdienst het belangrijkste vak is. Ik zie nog een hoge reformatorische ambtenaar, werkzaam bij de rijksaccountantsdienst, tijdens een beroepenvoorlichting de lijst met salarisschalen voorlezen. De ogen van die jongelui werden steeds groter. Ook de ouders zaten met rode oortjes te luisteren. Voor functies in de zorg had vrijwel niemand interesse.

Verontrust
Een uitgewerkt alternatief voor het huidige sociale stelsel is in De kerk gepasseerd niet te vinden. De studie blijft beperkt tot het beschrijven en verbinden van de ontwikkelingen in de achterliggende twee eeuwen. Polderman ziet dat niet als een zwaktebod. „Wat ik met dit boek wil, is mensen bewust maken van hun persóónlijke verantwoordelijkheid. Schuif die niet af naar allerlei instellingen en naar professionele beroepskrachten, maar wees zelf diaconaal bewogen. Toon belangstelling, help waar je kunt, leef vanuit de bron.
We zouden veel duidelijker afstand moeten nemen van de individualisering en het materialisme in onze samenleving. Ook de gereformeerde gezindte leeft voor het halen, hebben, houden. Vandaar dat de krant voor deze kring dagelijks een complete pagina met beursberichten biedt. Kan een christelijke krant die niet beter vullen? vraag ik me dan af. Als alle christenen in Nederland hun plicht zouden verstaan, zag onze samenleving er anders uit, daar ben ik diep van overtuigd. Er zou een geweldige wervingskracht van uitgaan onder mensen die het van loketten en van commerciële verzekeraars moeten hebben.

Onbaatzuchtige naastenliefde is vrucht van een waar geloof. Maakt die wetenschap uw ideaal niet tot een utopie?
„Misschien wel, maar daar wil ik me niet bij neerleggen. De Bijbel roept ons op tot een waar geloof, waar onlosmakelijk vruchten aan verbonden zijn. Wie denkt dat er geloof zonder werken bestaat, bewandelt een doodlopende weg. Dat zou in de verkondiging veel duidelijker naar voren moeten komen.

Volgende keer: Aart Peters, auteur van Tot Uw dienst.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen