Hervormer van de Veluwe

De oude dorpskerk van Garderen pronkt achter een kortgeknipt gazon. In dit groen houdt een monument de herinnering overeind aan een van de Veluwse zonen die het licht van de Reformatie lieten schijnen: Anastasius Veluanus. Of, om het wat eenvoudiger te zeggen: Jan Gerritsz. Versteghe. Het monument trekt de aandacht. In nog geen vijf minuten hebben de drie stenen mannen die het monument vormen al tweemaal geposeerd voor toeristen. Ze kijken zwijgend toe als de cameras klikken. Een spin weeft haar web onder een oksel, in afwachting van prooi.
Rond de jaarlijkse herdenking van de kerkhervorming mag niet alleen de naam van Maarten Luther vallen. Hoewel zijn invloed onmiskenbaar groot is geweest, was hij niet de enige die een radicale omwenteling in het kerkelijke Europa van zijn tijd teweegbracht. Er waren voorlopers en navolgers, ook op de Veluwe. Veluanus behoorde tot de laatste groep.
Ds. W. Pieters, predikant van de hersteld hervormde gemeente in Garderen, relativeert overigens zijn betekenis voor de hervorming in het algemeen. „Veluanus is een reformator geweest. Heb je het over de reformator van de Veluwe, dan moet je eerder aan Johannes Fontanus denken. Toch is het niet goed om beide mannen in een concurrentiepositie te zetten. Hoewel Veluanus maar kort in deze omgeving werkzaam is geweest, had hij ook buiten het eigen dorp een behoorlijke invloed. Vanwege de functie van de Garderense kerk als moederkerk voor onder andere Voorthuizen, Kootwijk en Barneveld.

Marteling
Wat de eenvoudige landbouwersbevolking in Garderen van de plaatselijke pastoor hoorde, klonk na enige jaren ook door tot in de hoofdstad van het hertogdom Gelre, Arnhem. Daar hield de inquisitie zitting. Twee inquisiteurs, Berend Gruwel en Franciscus Sonnius, stuurden twee gerechtsdienaars naar Garderen om Versteghe gevangen te nemen. De namen van die gerechtsdienaars zijn bewaard gebleven: Daem van Nuysz en Geeryt van Rees.
De beide inquisiteurs hebben de prediker tot, zoals hij het zelf heeft beschreven, enen sundigen wederroep gedrongen. Zó zag hij het herroepen van wat hij gepreekt had: als zondig. Hij was moedig genoeg om de waarheid te preken, moedig genoeg om die ook op papier te zetten en als een boekje uit te geven. Maar toen marteling dreigde, was hij niet kundig en ook niet moedig genoeg om deze heerlijke waarheid van God te verdedigen tot en met de dood.
Later is hij op zijn herroepen teruggekomen. Na zijn arrestatie troffen zijn belagers twee ketterse geschriften bij hun gevangene aan, die hij zelf geschreven had. Daarin was de pauselijke afgoderij gelasterd en Gods edele waarheid geprezen, die ons door Luther en andere getrouwe medestanders zeer troostelijk door God is geopenbaard, zou Veluanus later schrijven. Negen dagen na zijn gevangenneming krijgen Jacob van Borselen en Dirk Wolff opdracht om de kisten en koffers van zowel de kerk als van de pastorie te doorzoeken. Daarin vinden ze ander belastend materiaal, onder andere een briefwisseling met geestverwanten.

Wegwijzer
Op het predikantenbord in de oude dorpskerk staat Versteghe als eerste vermeld. „Hij was in Garderen de eerste gereformeerde pastoor, de eerste prediker. Verdieping in de leer van de Reformatie kwam voor hem later. Door zijn boeken, bijzonder door Der leecken weghwijser, heeft hij wel veel invloed op de Veluwe uitgeoefend. Daardoor is hij zelf een wegwijzer geworden.
Keizer Karel V plaatste dit boek op de index, een lijst van verboden boeken. Na publicatie van een plakkaat van 6 september 1554 moest iedereen die dit boek in bezit had het binnen acht dagen inleveren. Zo niet, dan zou men aan lijf en goed gestraft worden. De overheid dacht de verspreiding van het reformatorische gedachtegoed op die manier in de kiem te smoren. Maar Gods werk is niet tegen te houden. Als God werkt, wie zal dan keren

Bakker Zevenbergen
Het is volgens de predikant uit Garderen de vraag of de Veluwe door de invloed van Veluanus veel kerkelijkheid heeft behouden. „Er zijn plaatsen waar grote en volle kerken zijn, maar Garderen is niet zo kerkelijk. Van de ongeveer 2000 inwoners gaat misschien de helft naar de kerk. Dat bij ons de diensten zo goed bezocht worden, komt mede door het feit dat hier veel kerkgangers uit de omgeving kerken. Uit de bij Garderen horende gehuchten als Nieuw en Oud Milligen, Stroe, Speuld en ook wel uit dorpen als Putten en Voorthuizen.
De bevindelijke waarheid is in Garderen niet zozeer blijven bestaan, maar weer teruggekomen. „In het begin van de negentiende eeuw was het hier niet zo bijster bevindelijk. Toen stond hier nog een kerstboom in de kerk. Met de komst van ds. I. Kievit werd het anders. Begin twintigste eeuw woonde hier bakker Zevenbergen, die tot de hervormde gemeente behoorde. Hij was bevindelijk en kon het in Garderen niet vinden. Elke zondag liep hij met zijn hele gezin naar Barneveld om onder ds. E. Fransen de waarheid te horen. Op een dag kreeg hij bericht dat hij in Garderen tot ouderling was gekozen. Die verkiezing nam hij aan en zijn invloed was zodanig, dat ds. Kievit beroepen werd, die het beroep aannam.
Sinds deze tijd is Garderen een Gereformeerde-Bondsgemeente. Zo menselijk simpel liggen de zaken, maar de Heere leidt. Daar mogen we dankbaar voor zijn. Als God er niet aan te pas komt, verandert er wezenlijk niets. Dat is alleen het geval als God ons bekeert. Mijn vader is uit het café gehaald, grootvader van moederszijde was liberaal hervormd. Als het radicaal bij mensen verandert, heeft dat niets met de Veluwe te maken. Ook niet met de verbondenheid aan de grond en de afhankelijkheid van de cultuur. Het gaat erom dat de Heere generatie op generatie Zijn werk volvoert.

De Catechisant
De oorspronkelijke uitgave van Veluanus boek over de wegwijzer voor de leken kreeg ds. Pieters nooit onder ogen. Wel weet hij dat er herdrukken zijn verschenen, voor het laatst in 1906. „De eerste Nederlandse uitgave verscheen in 1555. In 1986 promoveerde G. Morsink aan de Vrije Universiteit op Veluanus. Ds. Morsink, emeritus-predikant van de Gereformeerde Kerken, was toen al 77 jaar.
Ds. Pieters wijdde zelf een themanummer van het blad De Catechisant aan Veluanus. „Met die uitgave ben ik zeventien jaar geleden begonnen. Ik kreeg eens een jaargang cadeau van The Young Peoples Magazine, een jeugdblad dat door de Schotse Free Presbyterian Church wordt uitgegeven. Toen ik dat las, wist ik dat ik dit ook moest gaan doen en ben ik meteen begonnen met een ontwerp.
Elke maand gaan er tienduizend exemplaren de deur uit. Abonnee blijven is niet moeilijk, het blad wordt gratis verspreid. Het wordt door een ouderling van de Free Presbyterians in Nieuw-Zeeland, van origine een Hollander, in het Engels vertaald. Het leek me goed om ook een keer aandacht te besteden aan Veluanus, mijn eerste reformatorische voorloper in Garderen.

Zijn de sporen van Veluanus hier nog aanwijsbaar te vinden?
„Nee, die zijn niet te traceren, voor mij in ieder geval niet. Het gaat er overigens niet om wat een mens zegt, maar wat God zegt

Wat herinnert in Garderen aan Veluanus?
„Er is geen straat naar hem genoemd. Wel is in 1912 een gedenkteken in de kerk aangebracht, vanwege zijn grote betekenis als hervormer. Bij de onthulling was prins Hendrik aanwezig. Voor de kerk staat een monument. En verre familieleden van hem zijn lid van onze gemeente. Of ik hem in mijn preken aanhaal? Toen ik het themanummer van De Catechisant over hem schreef, heb ik dat een paar keer gedaan. Bij uitzondering. Ik haal in mijn preken bijna nooit mensen aan.

Men heeft Veluanus remonstrantse opvattingen verweten.
„Of dat terecht is gebeurd, is maar de vraag. Inderdaad hebben de remonstranten zich op hem beroepen, maar dat deden ze ook op Melanchthon, waarvan onze oudvaders hebben gezegd dat dit niet correct was. In zijn boeken neemt Veluanus duidelijk afstand van alles wat naar remonstrantisme riekt. Het eeuwige leven is een loon, een onverdiende, geschonken gave, alleen door Christus verdiensten en arbeid, schreef hij.

Veluanus durfde het aan om roomse opvattingen aan de kaak te stellen. Zo keerde hij zich tegen het gebruik de wijnkelk niet aan de avondmaalgangers aan te bieden.
„Daarin was hij heel nadrukkelijk reformatorisch!

Als we zondag eens een deel uit zijn boeken in de gemeente zouden lezen, zou dat geen schok teweeg brengen?
„Iedere tijd heeft zijn eigen manier van zeggen. Misschien is het juist wel eens heel heilzaam om een preek te lezen die niet precies in ons straatje past. Om de mensen wakker te schudden. Ik houd er niet van om alles altijd op een conventionele wijze te zeggen. Er moet wel overeenstemming met de waarheid zijn. Het gaat immers om dezelfde grondslag en om dezelfde waarheid!

Dominee af in Garderen
Ds. W. Pieters werd op 27 juni 1957 in Ede geboren. „Daar heeft God mij bekeerd en geroepen. Van moeders- en van vaderskant zijn we geslachten lang Veluwenaren, net als Veluanus. Na mijn voorbereidende studie ging ik naar Utrecht om theologie te studeren. Daar heb ik kandidaatsexamen gedaan.
In 1980 werd ik vicaris bij ds. J. Catsburg, hier in Garderen. In 1981 werd ik door hem in Genemuiden bevestigd. Twee dagen daarvoor zei een collega dat hij mij toewenste dat ik dominee af zou worden. Ik heb moeten leren dat ik nog steeds dominee af moet worden! Na negentien jaar nam ik afscheid van Genemuiden met Zefanja 3 vers 12, de hoogste stand in het genadeleven. Die negentien jaren in mijn eerste gemeente lijken lang, maar ze zijn voorbij gevlogen. Van 2000 tot 29 december 2004 heb ik de Canadese gemeente te Springford gediend, op 8 januari 2005 mocht ik mijn arbeid in Garderen opnemen.

De herrezen Veluwenaar
Anastasius Veluanus, ofwel Jan Gerritsz. Versteghe, werd omstreeks 1520 in Stroe geboren, vijf kilometer van de dorpskerk van Garderen. Hij werd door zijn kapitaalkrachtige grootvader van moeders kant in staat gesteld om te studeren. Dat gebeurde eerst in Harderwijk, daarna aan de Latijnse School in Amersfoort. In Harderwijk, drie tot vier uur lopen vanaf de ouderlijke boerderij, was de invloed van de Broeders des Gemenen Levens bijna tastbaar.
eereIn Amersfoort was Ludolphus Pithopoeus rector, een man die het gedachtegoed van Luther aanhing. Veluanus trouwde in 1563 met diens dochter Johanna. In 1544 werd Versteghe hulppastoor in Garderen, toen een knooppunt van handelsroutes. Zijn parochianen hoorden een andere leer dan voorheen, en die leer trok mensen. Zelfs uit Hattem kwam men lopend naar Garderen, om Veluanus te horen preken. De wandeling van negen uur had men er graag voor over.
Zijn optreden wekte echter argwaan bij de kerkelijke autoriteiten. Op nieuwjaarsdag 1550 werd hij gevangen genomen. Bij huiszoeking trof men ketterse boeken aan en een door hem opgesteld manuscript tegen de roomse leer, dat hij in druk wilde laten verschijnen. Hij werd overgebracht naar Arnhem. Daar zwichtte hij voor de ketterjagers en herriep hij in het openbaar zijn lutherse denkbeelden, een daad waarover hij later berouw kreeg.
Veluanus werd ondergebracht in het bouwvallige kasteel van Hattem, voor een levenslange gevangenisstraf. Dat hij halverwege 1553 de vrijheid herkreeg, was te danken aan een borgsom en de belofte dat hij zich binnen veertien dagen in Leuven zou melden, om daar de roomse leer te bestuderen. Na drie Leuvense dagen vluchtte hij naar het Duitse Rostock. Daar schreef hij zijn beroemd geworden boek Der leecken weghwijser. Het was een bewijs van zijn reformatorisch denken.
Rond die tijd nam hij de naam Anastasius Veluanus aan: de herrezen Veluwenaar. In 1554 werd hij predikant in Steeg, bij Bacharach. Opnieuw schreef hij een boekje, waarin hij stelling nam tegen de lutherse avondmaalsleer. In 1570 kwam te Bacharach zijn levenseinde.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen